Λαυρεωτική: “Μες τις υπόγειες στοές”

Από την μάχη στον Μαραθώνα πέρασαν 2.500 χρόνια, εκατό γενιές ανθρώπων. Η ιστορική αυτή νίκη των Αθηναίων κατά των Περσών – στην οποία συνέβαλαν και οι Πλαταιείς, μην το ξεχνάμε – ενίσχυσε το κύρος τους και άνοιξε τον δρόμο ώστε να αναλάβουν προοδευτικά την ηγεσία της Ελλάδας, να ενισχύσουν την τότε νεοσύστατη δημοκρατία τους και να αναπτύξουν τον πολιτισμό τους.Πλην όμως αυτοκρατορία χωρίς χρήμα γίνεται; ΄΄Δει δε χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν εστί γενέσθαι των δεόντων΄΄. Ωμή η διατύπωση του Δημοσθένη.
Η οικονομική δύναμη της Αθήνας στηρίχτηκε κατ΄ αρχήν στο ασήμι του Λαυρίου και στη συνέχεια … στους φόρους των ΄΄υποτελών΄΄ συμμάχων.

Τα ορυχεία του Λαυρίου ήταν για την Αθήνα η κύρια πηγή εισοδήματός της. Ανήκαν στην πόλη-κράτος και εκχωρούνταν σε ιδιώτες αντί χαμηλού σχετικά ενοικίου ώστε η εκμετάλλευσή τους να παραμένει δελεαστική και επικερδής για επιχειρηματίες. Το κράτος εισέπραττε γύρω στα 600 τάλαντα το χρόνο, όταν τα 600 τάλαντα αντιστοιχούσαν σε 3.600.000 αττικές δραχμές, σε 3.600.000 ημερομίσθια δηλαδή! Ναι, σωστά διαβάσατε. Ημερομίσθια 10.000 ελευθέρων, εννοείται, πολιτών για έναν ολόκληρο χρόνο! Οι δούλοι θεωρούνταν ΄΄πράγματα΄΄. Μπορούσες να τους αγοράσεις – 30 δούλοι 1 τάλαντο – ή να τους ενοικιάσεις.

΄΄…Των δ΄οργάνων τα μεν άψυχα τα δε έμψυχα… και ο δούλος κτήμα τι έμψυχον και ώσπερ όργανον…΄΄ λέει ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά.

Παρά τη νίκη στον Μαραθώνα, η απειλή από την περσική επεκτατική πολιτική δεν είχε εκλείψει. Ο Θεμιστοκλής – που εκτίμησε τον κίνδυνο σωστά – κατάφερε να πείσει τους Αθηναίους να χρηματοδοτήσουν με τα έσοδα των ορυχείων τη δημιουργία στόλου. Η ναυτική αυτή δύναμη μετέτρεψε την Αθήνα σε θαλασσοκράτειρα αρχικά και στη συνέχεια σε αυτοκρατορία.

Στα ορυχεία λοιπόν χρωστάει η Αθήνα τις 200 τριήρεις που της έδωσαν τη νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. και οριστικοποίησαν τα κεκτημένα του Μαραθώνα. Στα ορυχεία και… στην εκμετάλλευση των δούλων – οι κατά καιρούς εξεγέρσεις τους δηλώνουν πολλά για τις συνθήκες εργασίας. Εννιά χρόνια, λόγου χάριν, πριν το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου 20.000 δούλοι, των ορυχείων οι πιο πολλοί, εξεγείρονται και περνάν στο πλευρό των Σπαρτιατών με την υπόσχεση πως θα απελευθερωθούν. Τα μεταλλεία έπαψαν να λειτουργούν, με σημαντικές οικονομικές και στρατιωτικές επιπτώσεις.

Η ακμή της Αθηναϊκής δημοκρατίας δεν κράτησε, όπως ξέρουμε, πολύ. Τα ορυχεία, από τον Πελοποννησιακό πόλεμο και μετά, σταδιακά εγκαταλείφθηκαν. Παρήκμασαν μαζί με την Αθήνα. Οι Ρωμαίοι κατακτητές, αργότερα, τα έκριναν ασύμφορα.
Παρέμειναν σε αδράνεια ως τον 19ο αιώνα.
Λειτούργησαν ξανά το 1864, ως βασική πλουτοπαραγωγική πηγή του τότε νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Μόνο που τώρα αποτέλεσαν αντικείμενο εκμετάλλευσης για το ξένο πλέον κεφάλαιο, προκαλώντας ανεπανόρθωτες βλάβες τόσο στην υγεία των μεταλλωρύχων και των κατοίκων της περιοχής όσο και στην οικονομία της χώρας.

Η εταιρεία εκμετάλλευσης που πρώτος ίδρυσε ο Ιταλός Σερπιέρι – με δικά του και με γαλλικά τραπεζικά κεφάλαια – διεκδίκησε από το ελληνικό κράτος, με την αποικιοκρατική λογική των τότε Μεγάλων Δυνάμεων, ακόμα και τα μεταλλεύματα που είχαν αρχικά απορριφθεί λόγω χαμηλής περιεκτικότητας σε άργυρο, τις λεγόμενες εκβολάδες. Το κράτος φαινομενικά αντέδρασε σε μια τέτοια ληστεία της εθνικής οικονομίας δημιουργώντας δυο εταιρείες. Η μια, η γαλλική, κατέληξε… και πάλι στον Σερπιέρι ενώ η άλλη, η ΄΄ελληνική΄΄, στα χέρια ενός ΄΄από μηχανής θεού΄΄ , του Ανδρέα Συγγρού, που εξαγόρασε την αρχική εταιρεία ως εκπρόσωπος της τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως.

Η πρώτη αυτή βαριά ελληνική βιομηχανία σχετίστηκε και με την πρώτη χρηματιστηριακή… απάτη στη χώρα πριν καν ακόμα συσταθεί και τυπικά χρηματιστήριο, το 1876.
Το 1873, κυκλοφόρησαν 50.000 μετοχές της ΄΄Ανωνύμου Εταιρείας των Μεταλλουργείων του Λαυρίου΄΄ που ίδρυσε ο ΄΄μέγας εθνικός ευεργέτης΄΄ – κατ΄άλλους ο ΄΄λωποδύτης φιλάνθρωπος΄΄ – Ανδρέας Συγγρός, προκαλώντας στα πλήθη κερδοσκοπικό παροξυσμό.

Όλοι πίστευαν πως αποκτώντας μερίδιο στην εκμετάλλευση της λαυρεωτικής γης θα πλούτιζαν. Η τιμή πώλησης της μετοχής τετραπλασιάστηκε. Το ΄΄κραχ΄΄ δεν άργησε να έρθει αλλά, στο μεταξύ, ο Συγγρός και οι λοιποί συνιδρυτές της εταιρείας αποκόμισαν τεράστια κέρδη. Τα λεφτά άλλαξαν χέρια.
Οσο για την εκμετάλλευση των εκβολάδων που είχε παραχωρηθεί από το δημόσιο στον Συγγρό, ο ΄΄μέγας εθνικός ευεργέτης΄΄ επισείοντας την απειλή της πτώχευσης κατάφερε να αναδιαπραγματευτεί την συμφωνημένη αντιπαροχή του 44% επί των καθαρών κερδών και να καρπωθεί τη διαφορά. Εις βάρος της εθνικής οικονομίας τούτη τη φορά.

Η Γαλλική εταιρεία του Σερπιέρι, από την άλλη, εκμεταλλεύτηκε τα ορυχεία για περισσότερο από έναν αιώνα, ως το 1977!
Οι συνθήκες που επικρατούσαν μέσα στα λαγούμια τα εκατό αυτά χρόνια μπορούν να συγκριθούν μόνο με τη ζωή των σκλάβων των αρχαίων δουλοκτητικών κοινωνιών.
΄΄Σκυφτοί, σαν απολιθωμένοι, ίδιοι με πετρώματα, με ένα δερμάτινο κουρελάκι γύρω απ΄ τα αχαμνά τους κι ένα μεγάλο κερί στο χέρι, έμπαιναν από τις 2.000 μπούκες ή πηγάδια, τα ανοίγματα που οδηγούσαν στον υπόγειο λαβύρινθο των στοών και έσκαβαν τα σωθικά της γης μέχρι να ματώσουν τα χέρια τους. Πολλοί δεν προλάβαιναν να ανεβούνε πάνω, δεν ανέβαιναν ποτέ΄΄ γράφει στον ΄΄Μινώκερω΄΄ η Αλκμήνη Ψιλοπούλου. ΄΄Δούλευαν από το ξημέρωμα μέχρι τη νύχτα και κοιμόντουσαν συχνά μέσα στις γαλαρίες. Την ώρα που έτρωγαν πλάκωναν κάτι τεράστια ποντίκια να φάνε τα αποφάγια όμως εκείνοι δεν τάδιωχναν γιατί γι αυτούς ήταν φύλακες-άγγελοι μέσα στα βάθη των σκοτεινών στοών. Αν για τρεις μέρες τα ποντίκια δεν εμφανίζονταν η γαλαρία θάπεφτε.΄΄

Ο μέσος όρος ζωής στα ορυχεία το 1896 φτάνει τα 21,5 χρόνια όλο κι όλο ! Το 1906 πέφτει ακόμα περισσότερο! Βαριά δουλειά, θανατηφόρα ατυχήματα, ανεπαρκής διατροφή και μολυβδίαση που θερίζει. Η περιβαλλοντική καταστροφή από τη συσσώρευση βαρέων στοιχείων εμποδίζει την καλλιέργεια της γης μέχρι και σήμερα που η ανάπτυξη δηλώνει… πράσινη. Η αρχαία σκουριά σκοτώνει. Και τότε και τώρα. Κι εδώ κι αλλού.
΄΄Ενιωθα το σώμα μου σα λάσπη και μετά από λίγες ώρες δεν το ένιωθα καθόλου΄΄ λέει ένας μεταλλωρύχος.

Από σκοτάδι σε σκοτάδι και από πένθος σε πένθος, ακολουθώντας τον απόηχο στεναγμών, τον μόνο αξιόπιστο οδηγό στης γης τα σπλάχνα, αφουγκραζόμαστε και τους εγκλωβισμένους μεταλλωρύχους στο Σαν Χοσέ, στην Ακατάμα της Χιλής.
Και κει γίνεται εξόρυξη χαλκού και χρυσού από αρχαιοτάτων χρόνων.
Το μοιραίο ορυχείο είχε ΄΄σφραγιστεί΄΄ το 2007, μετά από αλλεπάλληλα εργατικά ατυχήματα που είχαν κοστίσει τη ζωή εκατοντάδων εργαζόμενων τα τελευταία χρόνια. Ούτε μια έξοδος κινδύνου δεν υπήρχε.
Όμως το 2008 ξαναλειτούργησε χωρίς να γίνουν επανέλεγχοι στις ασταθείς στοές του ορυχείου.
Εκτεταμένη διαπλοκή της ιδιοκτησίας με τις αρμόδιες ελεγκτικές αρχές, δωροδοκία και εγκληματική αδιαφορία καταγγέλλουν τώρα οι τοπικοί παράγοντες. Εκ των υστέρων. Μετά την κατάρρευση!
Στις αρχές του 2010 μια αντιπροσωπεία εργατών είχε απαιτήσει από την εταιρεία βελτίωση των συνθηκών ασφαλείας. Χωρίς αποτέλεσμα. Ο επικεφαλής τους είναι κι αυτός παγιδευμένος.
΄΄Συνομωσία σιωπής΄΄ καταγγέλλουν οι εργαζόμενοι. ΄΄Συνέβαιναν συνέχεια ατυχήματα αλλά αν χτυπούσες δεν τόλεγες σε κανένα για να μην απολυθείς.΄΄
33 μεταλλωρύχοι, 33 άνθρωποι θαμμένοι ζωντανοί. Ο μοναδικός (!) αεραγωγός αχρηστευμένος κι αυτός λόγω καθίζησης.
Η εταιρεία δήλωσε ότι δεν μπορεί να καλύψει το κόστος διάσωσης!
Οι αποικιοκρατικές και ΄΄δουλοκτητικές΄΄ κοινωνίες επιβιώνουν με χίλιες μορφές.
Η Χιλή παράγει περισσότερο από το ένα τρίτο της παγκόσμιας παραγωγής χαλκού. Κατέχει διεθνώς την πρώτη θέση.

Στο Λαύριο, η συνολική παραγωγή μολυβδούχου αργύρου στα νεότερα χρόνια ξεπέρασε τους 860.000 τόνους.
Το 1997, η Γαλλική εταιρεία θεωρώντας ότι τα μεταλλεύματα δεν είναι πια αρκετά κερδοφόρα σταμάτησε τη λειτουργία της.
Όσο το μοναδικό κίνητρο παραγωγής και ανάπτυξης είναι το υπερκέρδος, με τις ευλογίες των κρατών, οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζονται κι αυτοί… ΄΄εν είδει οργάνου΄΄, ως εργαλεία δηλαδή. Ως κερδοφόρα πρώτη ύλη. Αναλώσιμη.

Υ.Γ. 1: ΄΄Η πλουτολογική επιστήμη εξακρίβωσε προ πολλού από ποια στοιχεία συνίσταται ο συσσωρευμένος πλούτος των μεγάλων πλην τιμίων τραπεζιτών και εμπόρων΄΄ έγραφε το 1873 στη σατιρική του στήλη ο Ροΐδης. Ο Συγγρός πούλησε τις μετοχές των ορυχείων ακριβά σε ΄΄αφελείς με άμετρες προσδοκίες΄΄ -όπως τους χαρακτήριζε ο ίδιος!- και στη συνέχεια τις ξαναγόρασε κοψοχρονιά ! Εκμεταλλεύτηκε δηλαδή επιχειρηματικά ΄΄τη νηπιώδη κατάσταση – όπως τη χαρακτήριζε ο ίδιος! –του χρηματοοικονομικού κλάδου΄΄ στην καχεκτική τότε Ελλάδα– και τις πελατειακές σχέσεις που προσδιόριζαν από τότε τη φυσιογνωμία του κράτους – και δημιούργησε την πρώτη στην Ελλάδα χρηματιστηριακή φούσκα που έσκασε και κατέστρεψε κόσμο και κοσμάκη.

Ο Ροΐδης δεν χαρίζεται ούτε στους ΄΄αφελείς επενδυτές΄΄. Κάθε άλλο. Αφού υπέβαλε σε… χημική ανάλυση μια λίρα κέρδους του μετέπειτα ΄΄εθνικού ευεργέτη΄΄ καταλήγει:
Δάκρυ ορφανού: 0,02
Στεναγμοί χήρας: 0,01
Πείνα συνταξιούχου: 0,01
Εύνοια Τούρκου: 0,03
Ελαστικότητα του νόμου: 0,05
Νωθρότητα εισαγγελέως: 0,03
Ηλιθιότητα μετόχου: 0,85

Και επειδή το πάθημα δεν γίνεται μάθημα, το πρόσφατο ελληνικό Χρηματιστηριακό κραχ σημάδεψε κι αυτό ανεξίτηλα πολλών ανθρώπων τις ζωές. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1999 ο γενικός δείκτης εμφάνισε το ιστορικό υψηλό των 6484 μονάδων γεννώντας ΄΄άμετρες προσδοκίες στους αφελείς΄΄ για να κατρακυλήσει στη συνέχεια συμπαρασύροντάς τους. Στις 7 Ιουνίου 2010 ο γενικός δείκτης έπιασε πάτο. Κατέβηκε στις 1403 μονάδες! Τα λεφτά άλλαξαν χέρια.

Υ.Γ. 2: Οι μεταλλωρύχοι του Λαυρίου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στη χώρα.
Το 1873, επί Συγγρού, μετά από στάση εργασίας, προχώρησαν σε κατάληψη του εργοστασίου. Το 1883 απεργούν, για πρώτη φορά, στη Γαλλική εταιρεία και το 1896, επί Σερπιέρι, πραγματοποιείται γενικευμένη εξέγερση των εργατών στα ορυχεία με θύματα κι από τις δυο πλευρές.

Υ.Γ. 3: Το 2006, το δημοτικό συμβούλιο Λαυρίου αποφάσισε να ξαναστήσει στην κεντρική πλατεία της πόλης τον ανδριάντα του ΄΄ευεργέτη΄΄ Σερπιέρι! Χωρίς αναστολές, χωρίς ντροπή, χωρίς κανένα σεβασμό στους χιλιάδες εργάτες που βίωσαν την πιο απάνθρωπη εκμετάλλευση μες τις υπόγειες στοές, δουλεύοντας μέρα και νύχτα, με ιδρώτα και αίμα, χωρίς καμιά περίθαλψη, για ένα μεροκάματο του τρόμου και πεθαίνοντας πρόωρα από πνευμονοπάθειες.
Ο Σερπιέρι ακόμα και τα ελάχιστα χρήματα που τους έδινε τάπαιρνε πίσω. Τους πλήρωνε σε νόμισμα εταιρικό που είχε αντίκρισμα μόνο σε μαγαζιά της εταιρείας στην ευρύτερη περιοχή ! Σπίτια, σχολεία, εκκλησίες και λιμενικές εγκαταστάσεις ήταν όλα δικά του. Φέουδο το Λαύριο !

Υ.Γ. 4: Λένε πως ο Θεμιστοκλής την εκλογή του ως επώνυμος άρχων την οφείλει, τουλάχιστον εν μέρει, σε μια ιστορική θεατρική παράσταση!
Το έργο ήταν του Φρύνιχου, ΄΄Μιλήτου άλωσις΄΄, με θέμα την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες. Το κοινό συγκλονίστηκε, λέει ο Ηρόδοτος. Ξέσπασε σε θρήνους γοερούς κατά τη διάρκεια της παράστασης. Το έργο απαγορεύτηκε. Ο συγγραφέας τιμωρήθηκε με πρόστιμο ύψους 1.000 αττικών δραχμών γιατί τους θύμισε ΄΄οικεία κακά΄΄ και ο λαός εμπιστεύτηκε την τύχη του στον Θεμιστοκλή που ως χορηγός της παράστασης επένδυε πολιτικά, κατά τον Πλούταρχο, σ΄αυτά ακριβώς τα αντιπερσικά αισθήματα.
Το αστρονομικό, σημειωτέον, πρόστιμο αντιστοιχούσε περίπου στο ένα τρίτο από τον ετήσιο φόρο που κατέβαλλε στο συμμαχικό ταμείο της Δήλου το 478 π.Χ. … μια μικρή πόλη !
Είναι το πρώτο κρούσμα λογοκρισίας στηνιστορία του θεάτρου και ο Φρύνιχος ο πρώτος ποιητής που αντλεί το θέμα του όχι από μυθολογικό υλικό αλλά από γεγονός ιστορικό, προσδίδοντας άμεση πολιτική διάσταση στην τραγωδία.

Υ.Γ. 5: Στα ΄΄ματωμένα΄΄ μεταλλουργεία του Λαυρίου έγιναν τα εξωτερικά γυρίσματα της κινηματογραφικής ταινίας ΄΄Μπορντέλο΄΄ του Νίκου του Κούνδουρου. Μέσα από έναν ρόλο, έγιναν κομμάτι και της δικής μου ζωής. Πρόσωπα και προσωπεία. Αυτό ήταν το θέμα της ταινίας.

(*) Ο Δημήτρης Πετρόπουλος είναι Εκπαιδευτικός (Νομικός Καθηγητής Δικαίου και Κοινωνιολογίας) στην Β/θμια Εκπαίδευση και… πρώην Πρωθυπουργός (στο “Παρά Πέντε”)