Κλεμμένες αρχαιότητες από την περιοχή Αττικής (Κερατέα, Κορωπί, Παιανία. Βραυρώνα, Βάρη, Βούλα, Σούνιο) κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου

02/11/2017 Lavriaki

Την προηγούμενη εβδομάδα γιορτάσαμε το έπος του 1940 και τις επιτυχίες της χώρας μας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την επέτειο του αδιαπραγμάτευτου «ΟΧΙ».

Σχεδόν όλες οι πτυχές αυτού του τραγικού πολέμου έχουν καλυφθεί από πολλούς συγγραφείς και ομιλητές. Υπάρχει μία η οποία χρήζει περαιτέρω ανάλυσης.

Αυτή της κλοπής αρχαίων αντικειμένων από την πατρίδα μας κατά την διάρκεια του πολέμου.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Με την έκρηξη του πολέμου, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στην Ελλάδα, συνέχισε τις εργασίες του, όπως και προπολεμικά. Διευθυντής του ήταν ο αρχαιολόγος Βάλτερ Μπρέντε, με το βαθμό του τοπικού αρχηγού για την Ελλάδα, που μεριμνά του ήταν η εξυπηρέτηση των σκοπών του κατακτητή. Τα στρατεύματα κατοχής, αμέσως μετά την εισβολή τους, δημιούργησαν ειδική στρατιωτική «υπηρεσία προστασίας της τέχνης». Προϊστάμενος αυτής της υπηρεσίας ορίστηκε ο αρχαιολόγος – συνταγματάρχης Χανς Ούρλικ φον Σκόνεμπεργκ, ο οποίος ασχολήθηκε ειδικά με τα ρωμαϊκά μνημεία της Θεσσαλονίκης.

Ο αρχαιολόγος Χρήστος Καρούζος, σε συνέντευξή του, στο περιοδικό «ΜΕΝΤΩΡ» της Αρχαιολογικής Εταιρείας (16 Ιουνίου 1945), αναφέρει για τους Γερμανούς αρχαιολόγους: «Μόλις μπήκαν οι Γερμανοί, οι αρχαιολόγοι τους απαιτήσανε πρώτα – πρώτα να ανοίξουμε αμέσως τα μουσεία, λέγοντας στην αρχή πως ο πόλεμος τελείωσε πια, ύστερα πως τα αρχαία θα πάθουν κρυμμένα, ύστερα πως στον πόλεμο οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να καταφεύγουν στην τέχνη. Η επίμονη αντίσταση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας μας εγλύτωσε τα σπουδαιότερα μουσεία μας από την καταστροφή και τη λεηλασία. Γιατί όπου βρήκαν ευκαιρία, όχι πολύ συχνά ευτυχώς, τα έκαμαν και τα δύο…..».

«Οι Γερμανοί αρχαιολόγοι, ενάντια στον ελληνικό αρχαιολογικό νόμο, ανέσκαπταν και κατακρατούσαν τις αρχαιότητές μας. Είναι άγνωστο τι και πού βρέθηκε και τι απέγιναν τα ευρήματα. Η Διεύθυνση Αρχαιοτήτων θύμιζε στους Γερμανούς την ελληνική νομοθεσία, που όπως είχε δηλώσει από την πρώτη μέρα η Γερμανική Υπηρεσία προστασίας της Τέχνης θα εξακολουθούσαν να ισχύουν. Απαντούσαν, όμως, με φασιστικό κυνισμό πως ο γερμανικός στρατός είναι φορέας της εξουσίας στην Ελλάδα και δε δίνει λογαριασμό στην Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία.»

Μετά το τέλος του πολέμου δημιουργήθηκε επιτροπή για τις κλεμμένες αρχαιότητες. Η έκθεση της επιτροπής Χρήστου Καρούζου και Μαρίνου Καλλιγά εκδόθηκε το 1946 στο Εθνικό Τυπογραφείο, από το τότε υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας με τίτλο «Ζημίαι των Αρχαιοτήτων εκ του Πολέμου και των Στρατών Κατοχής».

Η έκθεση έχει έκταση 166 σελίδες διαιρείται στα εξής κεφάλαια: α) Κλοπές β) Αυθαίρετες ανασκαφές γ) Καταστροφές, ήτοι καταστροφές σε αρχαιολογικούς τόπους και ιστορικά μνημεία, ανεξάρτητα προς τις κλοπές και ανασκαφές δ) Ζημιές από πολεμικές ενέργειες ε) Υλικές Ζημιές στ) Αυθαιρεσίες και βαναυσότητες κατά νόμων, προσώπων και πραγμάτων. Κάθε κεφάλαιο υποδιαιρείται σε τρία μέρη, όπου εκτίθενται οι σχετικές ενέργειες: α) Γερμανών β) Ιταλών, γ) Βουλγάρων. Η ταξινόμηση των γεγονότων και των τοποθεσιών έγινε γεωγραφικά, αρχής γενομένης από την Αθήνα. Στο τέλος δημοσιεύονται ενδεικτικά έγγραφα, που είχαν διακινηθεί μεταξύ των αρχών κατοχής και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, τα οποία αποκαλύπτουν τις διαθέσεις των δυνάμεων κατοχής.

Σύμφωνα με την έκθεση, οι Γερμανοί διέπραξαν κλοπές και αφαίρεσαν αρχαιότητες μεγάλης επιστημονικής και καλλιτεχνικής αξίας από τα εξής μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους: Κεραμεικού, Πειραιά, Σκαραμαγκά, Βούλας, Βάρης, Κορωπίου, Κερατέας, Σουνίου, Ελευσίνας, Αίγινας, Μεγάρων, Θήβας, Λιβαδειάς, Ευπαλίου, Γαλαξιδίου, Τανάγρας, Χαιρώνειας, Κωπαΐδας, Δελφών, Χαλκίδας, Ερέτριας, Κορίνθου, Άργους, Λακωνίας, Κυθήρων, Βασιλικού Μεσσηνίας, Πεταλιδίου Μεσσηνίας, Θερμού, Μονής Βελάς, Ν. Αγχιάλου, Λάρισας, Καλαμπάκας, Χασίων (Μονή Αναλήψεως), Μονής Γκούρας, Θεσσαλονίκης, Ποτιδαίας, Κομοτηνής, Μυτιλήνης, Σάμου, Τηγανίου, Μήλου, και Καστελίου Κισσάμου, Κνωσού, Αγίας Τριάδας, Γόρτυνας, Φαιστού (Κρήτη).

Σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα του περιοδικού γραμμάτων και τεχνών «Επιθεώρηση Τέχνης» (αναφέρονται μόνο τόποι της περιφέρειας Αττικής):

Οι στρατοί Κατοχής έκλεψαν από παντού. Από όλες τις ανασκαφές που έκαναν παντού στην χώρα, παρά τα διεθνή νόμιμα, συγκέντρωσαν τα ευρήματα στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και τελικά κανείς δεν έμαθε ούτε τι βρέθηκε ούτε τι απέγιναν τα ευρήματα.
Στην περιοχή της Βραυρώνος, κατά την ανόρυξη οχυρωματικών έργων από τους Ιταλούς, βρέθηκε ένα ενεπίγραφο ανάγλυφο, το οποίο κράτησε ο επί κεφαλής Ιταλός αξιωματικός (υπολοχαγός). Μετά από λίγα χρόνια το πούλησε και η τύχη του αγνοείται.
Κατά την εκτέλεση γερμανικών στρατιωτικών έργων στην Βούλα, οι Γερμανοί βρήκαν αρχαιότητες, τις οποίες δεν παρέδωσαν στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Στην Βάρη ευρέθησαν επίσης αρχαιότητες, τις οποίες οι Γερμανοί δεν παρέδωσαν στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, αλλά τις μετέφεραν στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο! Ουδεμία γνώση περί αυτών έλαβε η ελληνική υπηρεσία.
Η Αρχαιολογική Συλλογή Κορωπίου είχε συγκεντρωθεί πρόχειρα γύρω από την σκάλα του σχολείου, από Ιταλούς. Γερμανοί επί Κατοχής έκλεψαν αρχαιότητες και από αυτήν την αρχαιολογική συλλογή. Την ίδια συλλογή, οι Ιταλοί την είχαν διαλύσει και κατακλέψει, όπως είχαν κάνει οι Ιταλοί και με την συλλογή της κοινότητας της Κερατέας. Τα υπολείμματα αυτών των συλλογών διασκορπίστηκαν, κατέστρεψαν και έκλεψαν και οι Γερμανοί. Οι τελευταίοι μάλιστα, με κάποια από τα αρχαία αντικείμενα του Κορωπίου στόλισαν την λέσχη τους. Το ίδιο και στο Παιανία συσσώρευσαν σε μια γωνιά τα αρχαιολογικά ευρήματα, και μετέτρεψαν το Μουσείο σε αποθήκη.
Στον Σκαραμαγκά οι κατακτητές βρήκαν μυκηναϊκούς τάφους και έκλεψαν τα αγγεία που βρέθηκαν σ’ αυτούς.
Στο τουριστικό περίπτερο του Σουνίου υπήρχαν δυο αρχαίοι μαρμάρινοι αμφορείς. Αυτοί «αφαιρέθηκαν» από τους Γερμανούς. Άφησαν μόνον την βάση του ενός εξ αυτών. Γερμανοί (και Ιταλοί) συνέχισαν το καταστρεπτικό τους έργο, με την κατασκευή παρατηρητηρίων και πολυβολείων, οικημάτων και ορυγμάτων, για την ανέγερση των οποίων χρησιμοποιούσαν πολλές φορές αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Τα δε αρχαία εντός του Μουσείου, τα συσκεύασαν σε τρία κιβώτια, τα οποία τοποθέτησαν στην ύπαιθρο. Το φθινόπωρο του 1941 οι Γερμανοί κατασκεύασαν πλησίον του αρχαίου ναού στρατώνα και εγκατέστησαν στο Μουσείο όπλα και πυρομαχικά, παρατηρητήρια και 8 φωλιές πολυβόλων! Όταν αναχωρούσαν οι Γερμανοί από το Σούνιο, προέβησαν και σε ανατινάξεις. Κάποιες εξ αυτών ήταν κοντά του αρχαίου ναού. Από αυτές τις ανατινάξεις, θραύσθηκε ένα επιστύλιο της Α. πλευράς του ναού. Το υπόστεγο, όπου φυλάσσονταν τμήματα των γλυπτών του ναού, παρά το τείχος του Περικλέους, πήρε φωτιά, και τα γλυπτά υπέστησαν βλάβες.
Φυσικά δεν σεβάστηκαν ούτε την Ακρόπολη. Οι Γερμανοί στρατιώτες και αξιωματικοί έκοβαν κομμάτια από γλυπτά, κιονόκρανα κλπ. Οι Ιταλοί πάλι είχαν την μανία να σκαλίζουν στα μνημεία της Ακρόπολης τα ονόματά τους που μένουν ακόμα ως τα σήμερα.

Σε αντιδιαστολή με τα ανωτέρω το 1944 Κερατιώτης σε κτήμα βρήκε με το αλέτρι του τον πανέμορφο ΑΡΙΣΤΟΔΙΚΟ ΚΟΥΡΟ που κοσμεί το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αναφέρετε το γεγονός αυτό γιατί τότε τον έκρυψαν στο στάβλο άλλου Κερατιώτη, κι έτσι ο Κούρος δεν έπεσε στα χέρια των κατακτητών, σήμερα βρίσκεται στην πατρίδα μας σε αντίθεση με άλλα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από την Κερατέα όπως η «θεά του Βερολίνου» και ο «Κούρος της Ν.Υόρκης» και η αρχαιολογική συλλογή της Κοινότητας Κερατέας που έκλεψαν οι Ιταλοί στη διάρκεια της Κατοχής.

Η Κόρη του Βερολίνου , ή «θεά του Βερολίνου», βρέθηκε στην Κερατέα της Αττικής και πρέπει να ήταν επιτύμβιο άγαλμα στημένο επάνω στον τάφο γυναίκας από αριστοκρατική γενιά. Φοράει ολόσωμο φόρεμα που πέφτει ως τα πόδια, σχηματίζοντας ίσιες πτυχές. Τα πλούσια μαλλιά της, χτενισμένα πίσω σε μια μεγάλη πλεξίδα , στο δεξιό της χέρι κρατάει ρόδι ,ενώ διατηρούνται ίχνη από το κόκκινο χρώμα με το οποίο είχε βάφει το άγαλμα. Το άγαλμα έχει ύψος 1,93 μ. και χρονολογείται γύρω στο 570 π.Χ. Βρίσκεται στο Μουσείο Αρχαίας Τέχνης Βερολίνου.

Ο Κούρος της Νέας Υόρκης βρέθηκε στην Κερατέα Αττικής και είναι πιθανόν έργο του ίδιου γλύπτη που κατασκεύασε τον Κούρο του Κεραμεικού. Χρονολογείται μεταξύ 590 και 580 π.Χ. και έχει ύψος 1,96 μ. Θεωρείται ότι ήταν επιτύμβιο μνημείο και βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης. Λέγεται ότι μεταπουλήθηκε στο Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης από κάποιον Γιάκομπ Χιρς στις 6 Οκτωβρίου 1931.

Την άνοιξη του 1944 ο Κωνσταντίνος Λιάπης, κατά τη διάρκεια εργασιών στον αγρό του, στη θέση Όλυμπος-Άγιοι Σαράντα στην Κερατέα της Αττικής, φέρνει στο φως τον περίφημο κούρο του Αριστοδίκου. Ασφαλώς, τη στιγμή εκείνη δεν αντιλαμβανόταν πλήρως τη σπουδαιότητα της τυχαίας ανακάλυψής του. Ο εντυπωσιακός κούρος έστεκε πάνω από έναν τάφο, κατά μήκος της αστικής οδού που συνέδεε το Άστυ της Αθήνας με τα μεταλλεία της Λαυρεωτικής και το ιερό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, προκειμένου να θυμίζει τον νεκρό Αθηναίο άνδρα στους περαστικούς. Η επιγραφή στη βάση δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το όνομά του: Αριστόδικος. Κούρος του Αριστοδίκου. Το άγαλμα, λίγο μεγαλύτερο του φυσικού μεγέθους, έχει ύψος 1,95 μ., είναι σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο, χρονολογείται από τους μελετητές γύρω στα 510-500 π.Χ. και αποτελεί το τελευταίο δείγμα της μεγάλης σειράς των αττικών κούρων.

Το εντυπωσιακό στην όλη υπόθεση είναι ότι όλοι οι υπουργοί Πολιτισμού των εκάστοτε ελληνικών κυβερνήσεων, ή αγνοούν αυτό το γεγονός, ή αδιαφορούν, για την υποβολή αιτήματος αναφορικά με την επιστροφή των αρχαιοτήτων. Μήπως οι τοπικές κοινωνίες πρέπει να ενδιαφερθούν;

Σπύρος Παπαθανασίου

Γιώργος Γιαννακόπουλος http://www.lifo.gr/mag/features/4452
Γιώργος Λεκάκης https://ellasellas.wordpress.com
Κωνσταντίνος Τουμασάτος- http://www.rizospastis.gr
«Κόσμος της Ν. Φιλαδέλφειας», Κώστας Π. Παντελόγλου http://www.kosmosnf.gr
Γ. Πετρής «Επιθεώρησης Τέχνης» (Τεύχη 76 και 77 Απρίλιος και Μάιος 1961)
Χρήστος Καρούζος, στο περιοδικό «ΜΕΝΤΩΡ» της Αρχαιολογικής Εταιρείας (16 Ιουνίου 1945)
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/Kore%20Berlin.htm
http://autochthonesellhnes.blogspot.gr/2015/03/blog-post_10.html
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/art/page_048.html
https://el.wikipedia.org/wiki/
http://autochthonesellhnes.blogspot.gr/2015/02/blog-post_36.html