Γενάρης ο Καλαντάρης… Του Χρήστου Προμοίρα

31/12/2017

Ο πρώτος μήνας του έτους, με διάρκεια 31 ημέρες. Αρχικά ήταν ο ενδέκατος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου, με πρώτο μήνα του έτους τον Μάρτιο, λόγω εαρινής ισημερίας. Γύρω στο 153 π.Χ. ο Ιανουάριος έγινε ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου, θέση που διατηρεί μέχρι σήμερα στο δωδεκάμηνο πολιτικό ημερολόγιο.

Ο Ιανουάριος οφείλει το όνομά του στον διπρόσωπο θεό των Ρωμαίων Ιανό, τον «θεό των Θεών». Ο Ιανός ήταν ο θεός της κάθε αρχής, της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων και των μεγάλων έργων. Γιορταζόταν στις καλένδες του Ιανουαρίου (1η Ιανουαρίου), ενώ την ίδια μέρα αναδεικνύονταν οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι, όπως οι Πραίτορες και οι Ύπατοι. Ίσως, γι’ αυτό το λόγο ο Ιανουάριος έγινε ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού Ημερολογίου.

Ιανουάριος 2018 από το ημερολόγιο του Ε.Ε.Ο.Λ.

Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο ο Ιανουάριος αντιστοιχούσε με το δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Ποσειδεώνα και το πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Γαμηλιώνα. Το διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:

Αλώα, προς τιμή της Δήμητρας.

Κατ’ Αγρούς Διονύσια, προς τιμή του Διονύσου, με φαλληφορίες, παίγνια και μασκαράτες.

Λήναια, προς τιμή του Διονύσου, όπου κυριαρχούσαν οι δραματικοί αγώνες. Κατά τη διάρκεια των γιορτών αυτών πρωτοπαρουσιάστηκαν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη: Βάτραχοι, Λυσιστράτη, Σφήκες, Ιππείς και Αχαρνείς.

Στο λαϊκό καλεντάρι ο Ιανουάριος λέγεται και Γενάρης, Πρωτάρης (πρώτος μήνας του χρόνου), Καλαντάρης (λέμε τα κάλαντα), Γατόμηνας (ζευγαρώνουν οι γάτες), Κρυαρίτης (έχει μεγάλα κρύα), Μεσοχείμωνας (είναι ο μεσαίος μήνας τους χειμώνα), Τρανός, Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους με 31 μέρες. Οι αλκυονίδες ημέρες τού έχουν δώσει και την ονομασία «γελαστός», αλλά είναι επίσης γνωστός και ως «κλαδευτής»: «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις». Άλλες ονομασίες: Γενολοήτης (επειδή αυτόν τον μήνα γεννοβολούν τα κοπάδια).

Ο Ιανουάριος σηματοδοτείται από τα Θεοφάνεια ή Επιφάνεια ή Φώτα, τη μεγάλη εορτή του Χριστιανισμού σε ανάμνηση της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 6 Ιανουαρίου και είναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου, που ξεκινά με τα Χριστούγεννα. Τα Θεοφάνεια συνδέονται και με τις λαϊκές δοξασίες για τους καλικάντζαρους, τα δαιμόνια που φεύγουν από το σπίτι με τον αγιασμό του ιερέα.

Μετά τον αγιασμό των υδάτων, κάθε καπετάνιος, συνηθιζόταν να παίρνει ένα μπουκαλάκι με αγιασμό και ένα κλώνο βασιλικό από την εκκλησία, να το τοποθετεί στο εικονοστάσι της γέφυρας του καραβιού του. Ύστερα από αυτό, αγιασμένο το πλεούμενό του, αυτός και το πλήρωμά του, μπορούσαν πλέον να ξεκινούν τα μεγάλα ταξίδια τους αψηφώντας τις φουρτούνες.

https://youtu.be/wJl0oRxlot4

Παροιμίες για το Γενάρη

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά με σύγκρυα και παγωνιά.

[Κότα, πίτα το Γενάρη και κολιό (ή παπί) τον Αλωνάρη.
Με τα Φώτα του ο Γενάρης, όλης της χρονιάς μπροστάρης.
Ο καλός ο νοικοκύρης, το Γενάρη χαίρεται.
Πάπια, χήνα το Γενάρη, πετεινό τον Αλωνάρη.
Το Δεκέμβρη και Γενάρη φύτευε καταβολάδες.
Του Γενάρη το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει ή λάμπει σαν μαργαριτάρι ή παρά λίγο μέρα μοιάζει.
Χαρά στα Γέννα τα στεγνά,
τα Φώτα χιονισμένα
και τη Λαμπρή βρεχούμενα
τ’ αμπάρια γεμισμένα.
Χιόνισ’, έβρεξε ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ’ αλέθουν.

Εορτολόγιο Ιανουαρίου

Μήνας, επομένως των γιορτών μπορεί να ονομαστεί με τις πολλές γιορτές που έχει ο Γενάρης. Η πρώτη μέρα του μήνα είναι η πρωτοχρονιά και γιορτάζεται σ’ όλο τον κόσμο με λαμπρότητα, μεγαλοπρέπεια και πολλές εκδηλώσεις. Αυτή η ημέρα καλύπτεται από ένα πλήθος λαϊκών εθίμων, με πράξεις και ενέργειες μαγικές, που έχουν την προέλευσή τους στα βάθη των αιώνων. Τη μέρα αυτή γιορτάζεται η μνήμη του Αγίου Βασιλείου, που είναι ένας από τους μεγαλύτερους πατέρες της εκκλησίας. Ο Αγιος Βασίλης ενσαρκώνει για το λαό, το πνεύμα του καινούργιου χρόνου.

Στις 7 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του Βαπτιστή.

Στις 17 του μήνα είναι η γιορτή του Αγίου Αντωνίου και στις 18 του Αγίου Αθανασίου. Του Αγίου Αθανασίου η ημέρα μεγαλώνει μια ώρα. Γι’ αυτό πολλοί λένε “Αη-Θανάσης ήλθε, καλοκαίρι ήλθε”.

Στις 20 Ιανουαρίου είναι η γιορτή του Αγίου Ευθυμίου.

Στις 30 Ιανουαρίου είναι η γιορτή των Τριών Ιεραρχών του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Η γιορτή των μεγάλων αυτών ιεραρχών είναι η γιορτή των ελληνικών και χριστιανικών γραμμάτων. Την ημέρα αυτή στη Σιάτιστα τελείται πανηγυρική θεία λειτουργία καθώς και μνημόσυνο των ευεργετών των σχολείων της πόλης.

https://youtu.be/XAWzC1eU_R4

Η Βασιλόπιτα

Από μικρά παιδιά μάθαμε ότι κάθε πρωτοχρονιά κόβουμε τη βασιλόπιτα, μέσα στην οποία υπάρχει ένα φλουρί που φέρνει καλοτυχία σε όποιον το βρει στο κομμάτι του. Προλήψεις για κάποιους, παράδοση για άλλους, με όποιο από τα δύο και αν συμφωνείτε, έχετε αναρωτηθεί ποτέ πότε και από πού ξεκίνησε αυτό το έθιμο;

Θα ταξιδέψουμε στη Μικρά Ασία και συγκεκριμένα στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, 1600 και πλέον χρόνια πριν, όταν ο Βασίλειος ο Μέγας, που αργότερα έγινε Άγιος, τελούσε επίσκοπος της πόλης. Ο Βασίλειος ο Μέγας, λοιπόν, γεννήθηκε στην Καισάρεια, πήγε σχολείο εκεί όπως επίσης στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, όπου και γνώρισε το Γρηγόριο το Ναζιανζηνό το 352 μ.Χ.

Σπούδασε Νομική αλλά τελικά έγινε μοναχός και στη συνέχεια επίσκοπος της γενέτειράς του. Η ιστορία με το φλουρί ξεκινά τότε που ο Βασίλειος ήταν επίσκοπος και είχε να αντιμετωπίσει το νομάρχη – τύραννο της Καππαδοκίας.

Ο συγκεκριμένος νομάρχης είχε απαιτήσει από το λαό της Καισάρειας να του παραδώσουν ό,τι είχαν σε χρυσό, διαφορετικά θα λεηλατούσε την πόλη. Ο Βασίλειος ο Μέγας προσευχόταν στο Θεό όλο το βράδυ για ένα θαύμα, ώστε να σωθεί ο λαός του.

Όταν, το επόμενο πρωί ο νομάρχης του ζήτησε να του παραδώσει όλους τους θησαυρούς των κατοίκων, ο Μέγας Βασίλειος απάντησε ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν μόνο πείνα και φτώχεια να προσφέρουν. Ωστόσο, επειδή οι Καισάρειοι αγαπούσαν τον επίσκοπό τους και ήθελαν να τον βοηθήσουν, μάζεψαν ό,τι είχαν και το έδωσαν για να το παραδώσει στο νομάρχη.

Τότε, κατά την παράδοση, συνέβη ένα θαύμα. Εμφανίστηκε ο Άγιος Μερκούριος με ένα στρατό από αγγέλους και εξαφάνισαν το νομάρχη και τους άντρες του. Έτσι, τόσο η πόλη όσο και οι περιουσίες των κατοίκων σώθηκαν.

Ο Βασίλειος ο Μέγας ήθελε να μοιράσει δίκαια το χρυσό που είχαν μαζέψει οι πιστοί αλλά δεν ήξερε πώς, γι′ αυτό και προσευχήθηκε στο Θεό κι Εκείνος του έδωσε τη λύση. Ο επίσκοπος κάλεσε όλους τους διακόνους και βοηθούς του να φτιάξουν ψωμάκια και μέσα να βάλουν τεμάχια χρυσού. Έπειτα, ο Βασίλειος διένειμε τα ψωμιά στους κατοίκους. Στην αρχή οι Καισάρειοι δεν κατάλαβαν το σκοπό της μοιρασιάς, όταν όμως έκοψαν το ψωμί ξεκαθάρισαν όλα κι ένιωσαν μεγάλη χαρά.

Από τότε, η Βασιλόπιτα έγινε παράδοση της ορθόδοξης πίστης. Έτσι, την πρώτη μέρα κάθε έτους, οι ορθόδοξοι κόβουν τη βασιλόπιτα και ελπίζουν να βρουν το φλουρί που θα τους φέρει καλοτυχία και ευλογία σε όλη τη χρονιά.

Ποδαρικό πρωτοχρονιάς

Σε μερικά μέρη της πατρίδας μας παίρνει μορφή πραγματικής μαγικοδεισιδαιμονικής τελετουργίας. Προσέχουν να συναντήσουν ή να δεχτούν πρώτο στο σπίτι τους πρόσωπο που θα τους φέρει καλοτυχία, για εκείνη την ημέρα αλλά και για όλο το έτος κυρίως.

-Τα σπυριά του ροδιού που σκορπίζονται ολόγυρα, συμβολίζουν την αφθονία και την ευτυχία του σπιτιού. Κατόπιν τρώνε μια δαχτυλιά μέλι όλοι, για να είναι γλυκιά η ζωή τους όλο το χρόνο.

Αμίλητο νερό

-Ήταν ένα νερό που το έπαιρναν ιεροτελεστικά από την πηγή (κρυφά και πρωί – πρωί, αφήνοντας εκεί ένα κομμάτι απ’ τη βασιλόπιτα, που την είχαν αλείψει με βούτυρο και μέλι, για να ‘ναι το σπίτι τους γλυκό και ειρηνικό όλο το χρόνο), με απόλυτη σιωπή (δεν έπρεπε να μιλήσουν σε κανέναν, μέχρι να γυρίσουν στο σπίτι τους) και μ’ αυτό έπλεναν το πρόσωπό τους οι σπιτικοί και ράντιζαν τους χώρους, με την ευχή «όπως τρέχει το νερό, έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι». Αν μιλούσαν σε κάποιον, πριν γυρίσουν στο σπίτι, το «αμίλητο νερό» έχανε τις μαγικές του ικανότητες.

Αλλα έθιμα του Ιανουαρίου

ΑΓΡΙΟΚΡΕΜΜΥΔΟ ή ΑΓΙΟΒΑΣΙΛΙΤΣΑ (ΣΚΙΛΛΗ Η ΠΑΡΑΘΑΛΑΣΣΙΑ). Έφερναν & φέρνουν στο σπίτι για την Πρωτοχρονιά το βολβοφόρο φυτό για καλοτυχία. Την κρεμούν στις εξώπορτες των σπιτιών, «…κατά του βασκάνου οφθαλμού»

«ΧΡΙΣΤΟΞΥΛΟ»: Βαθιά ήταν και η πανάρχαια πίστη στη δύναμη της φωτιάς να εξαγνίζει αλλά και να αποτρέπει το κακό. Έτσι στα χωριά φρόντιζαν να καίει όλο το Δωδεκαήμερο ένα κούτσουρο στο τζάκι («Δωδεκαμερίτης», «Χριστόξυλο» κ.ά.) & μάλιστα από αγκαθωτό δέντρο, για να έχει η φωτιά μεγαλύτερη δύναμη. Ξημερώματα παραμονής Θεοφανίων ράντιζαν με τη στάχτη του το σπίτι και την περιοχή του, τρέποντας σε φυγή κάθε πονηρό δαιμόνιο.

ΟΙ ΔΩΔΕΚΑΜΕΡΙΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΕΙΣ: Οι μεταμφιέσεις αυτές γίνονται το Δωδεκαήμερο, δηλ. τις ημέρες από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα, κυρίως στη Β. Ελλάδα. «Ρουγκατσιάρηδες» στο Σουφλί, «Ρογκατσάρια» & «Λουκατσάρια» στα Γρεβενά και στην Ελασσόνα, «Ρουγκατσάρια» στην Καστοριά, «Μπουμπουσάρια» στη Σιάτιστα, «Μωμόγεροι» στον Πόντο, «Μπαμπούγεροι» στη Καλή Βρύση Δράμας, «Γκαμήλες» στο Νέο Μοναστήρι Δομοκού, «Ντυλίγαροι», «Κουντουνάδες», «Αράπηδες» στη Δράμα κ.ά.

Μ’ αυτά τα ονόματα είναι γνωστές οι ομάδες μεταμφιεσμένων, που τριγυρίζουν το χωριό λέγοντας τα κάλαντα και μοιράζοντας ευχές. Ντυμένοι αλλού με ακατέργαστα δέρματα ζώων, αλλού με μακριές μαύρες κάπες & υψικόρυφες κωνικές προσωπίδες-κεφαλοστολές από δέρμα κατσίκας, είναι ζωσμένοι συνήθως βαριά κουδούνια, για να διώχνουν το κακό από το χωριό.

Στο χωριό Νικήσιανη (ν. Καβάλας), οι κάτοικοι μεταμφιέζονται την ημέρα της γιορτής του Αγ. Ιωάννου (7/1), σε ΑΡΑΠΗΔΕΣ. Στο πρόσωπο φορούν μάσκα από δέρμα μαύρου τράγου, πολύ ψηλή, γεμισμένη με φύλλα καλαμποκιού για να στέκεται όρθια. Οι Αράπηδες που ονομάζονται έτσι από τα μαύρα πανωφόρια τους, φορούν μάλλινο άσπρο παντελόνι, το «μπινιβράκι» όπως το λένε, και τυλίγουν τα πόδια τους από τα γόνατα μέχρι τον αστράγαλο με υφαντό μάλλινο ύφασμα, σχηματίζοντας έτσι τα «καλτσούνια». Στα πόδια φορούν «γουρουνοτσάρουχα» που τα δένουν με δερμάτινα λουριά και τα τυλίγουν σφιχτά γύρω από τα καλτσούνια. Φορούν ακόμα μια πλεχτή μάλλινη φανέλα με μανίκια κι από πάνω της βάζουν μια πολύ χοντρή και μακριά μαύρη τσοπάνικη κάπα, φτιαγμένη από μαλλί προβατίνας. Στην πλάτη τους, κάτω από την κάπα, βάζουν πολλά φύλλα από καλαμπόκι, για να σχηματίσουν την καμπούρα τους. Στη μέση τους δένουν μ’ ένα χοντρό σχοινί 4 κουδούνια και στο χέρι κρατούν ένα μεγάλο ξύλινο μαχαίρι.

Οι Αράπηδες μαζεύονται παρέες-παρέες και γυρίζουν στους δρόμους του χωριού. Χορεύουν, κουνούν τα ξύλινα μαχαίρια τους και βροντούν δυνατά τα κουδούνια τους. Απ’ όπου περάσουν τους κερνούν τσίπουρο και κρασί. Συνήθως σε κάθε ομάδα μπαίνει αρχηγός ένας φουστανελάς. Αρκετές φορές, καθώς προχωρούν, αφήνουν κάτω τα ξύλινα μαχαίρια τους και αρχίζουν να χοροπηδούν γύρω-γύρω. Ύστερα 2 απ’ αυτούς μονομαχούν με τα μαχαίρια τους και ξαφνικά ο ένας πέφτει κάτω, τάχα ότι σκοτώθηκε. Τότε οι άλλοι χορεύουν γύρω του και σε λίγο αυτός ζωντανεύει και σηκώνεται ξανά. Το ζωντάνεμα αυτό συμβολίζει το ξανάνιωμα της φύσης. Οι Αράπηδες αφού γυρίσουν πολλές φορές στους δρόμους του χωριού, στο τέλος πηγαίνουν στην κεντρική πλατεία και χορεύουν, καθώς τα όργανα παίζουν. Γύρω είναι συγκεντρωμένοι όλοι οι κάτοικοι του χωριού.

Η ΜΕΡΑ ΤΗΣ ΜΑΜΗΣ ή ΤΗΣ ΜΠΑΜΠΩΣ. Γινόταν σε χωριά της Ανατολικής & Βόρειας Θράκης. Είναι γιορτή και συμπόσιο γυναικών, αλλά σ’ αυτή συμμετέχουν μόνο γυναίκες που «τεκνώνουν». Το τιμώμενο πρόσωπο δεν είναι κάποιος άγιος, αλλά η μαμή του χωριού. Η γιορτή απέβλεπε σε γονιμότητα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στις ημέρες μας με τη «Γυναικοκρατία», που διαδραματίζεται στην ευρύτερη περιοχή του Έβρου.

Γενάρης 1904

Στίχοι: Κωνσταντίνος Καβάφης

Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος

Εκτέλεση Γιώργος Μεράντζας

Αχ, οι νύχτες του Γενάρη αυτουνού,
Που κάθομαι και ξαναπλάττω με το νου,
Εκείνες τες στιγμές και σ’ ανταμώνω
Κι ακούω τα λόγια μας τα τελευταία,
Κι ακούω τα πρώτα, κι ακούω τα πρώτα
Κι ακούω τα πρώτα

Απελπισμένες νύχτες του Γενάρη αυτουνού,
Σαν φεύγει η οπτασία και μ’ αφήνει μόνο
Πώς φεύγει και διαλύεται βιαστική.
Πάνε τα δέντρα,
Πάνε οι δρόμοι,
Πάνε τα σπίτια,
Πάνε τα φώτα.

Σβήνει και χάνεται η μορφή σου,
Η ερωτική
Σβήνει και χάνεται η μορφή σου,
Η ερωτική

Απελπισμένες νύχτες..