Αφιέρωμα στον Μάνο Ελευθερίου Του Χρήστου Προμοίρα
Ίσως να σας φανεί παράξενο αλλά από τις 22 Ιουλίου που πέθανε ο Μάνος Ελευθερίου τον σκέφτομαι κάθε μέρα. Παρ’ όλα αυτά μόλις σήμερα αποπειράθηκα να γράψω δυο λόγια ανάβοντας ένα κεράκι στη μνήμη του…
Από τη μια μεριά οι νεκροί – οι τόσο άδικα νεκροί της Ανατολικής Αττικής- κι από την άλλη οι σκοπιμότητες που κατασκευάζουν ειδήσεις με φόντο μία από τις μεγαλύτερες καταστροφές στη σύγχρονη ιστορία της χώρας, φόρτωσαν την ψυχή μου με μια κηδεία που δεν ήταν του Μάνου αλλά ακόμα ένα πολλαπλό εθνικό πένθος.
Πίσω από τα πλάνα της τηλεόρασης έτρεχε στο μυαλό του καθενός μας η θλίψη κι ο θυμός , ο φόβος και ο τρόμος κι ένα παράπονο χωρίς παραλήπτη …. Πόσο ακόμα γραικύλοι – Πόσο ακόμα ραγιάδες!!!
Πολλές φορές αναρωτήθηκα τι θα έλεγε ο Μάνος Ελευθερίου για τα τεκταινόμενα….
Ανατρέχω στα βιβλία του, κυρίως στις ποιητικές συλλογές του κι εκεί καταλαβαίνω ότι κάποιοι στίχοι που είχε γράψει το 1987 στη συλλογή «Αναμνήσεις από την όπερα» ήταν ταυτόχρονα και μια προφητεία:
«Σε μια πατρίδα γονατισμένη / με τόσα ερείπια αισθήματα / με τόση σπατάλη σε όρκους και υποσχέσεις / σε ξεπεσμούς ανθρώπων που λογάριασες / ένα κομμάτι γυαλί σπασμένο είναι η γλώσσα μου / ό,τι πει ματώνει».
Θυμάμαι την πρώτη μου επαφή με τα τραγούδια του αρχές της δεκαετίας του ’70 πόση εντύπωση μου έκαναν , πόσο μου άρεσαν, με χάραξαν, με χαρακτήρισαν… Ήταν – μεταξύ άλλων- τα προσωπικά μου Ευαγγέλια , οι καθοριστικές μου συντεταγμένες. Αλλά και στη δεκαετία του ’80 οι στίχοι του ξεχώριζαν και ο Μάνος μας έδειχνε το Θεό παρ’ όλο που πολλοί βολεμένοι-νεόπλουτοι κοιτούσαν το δάχτυλό του!!!
-Ας τα αυτά ….Δεν είμαι εγώ το θέμα ούτε κι εσύ…-θα με μάλωνε αν ήταν παρών…. Τώρα τι γίνεται… κοίτα γύρω σου!!!
Ο μεγάλος φόβος του Μάνου Ελευθερίου ήταν «να μην αγριέψει ο κόσμος και οδηγηθούμε σε εμφύλιο. «Είναι ό, τι χειρότερο μπορεί να συμβεί ακόμα μια φορά στην Ελλάδα… Είμαστε από παντού εγκλωβισμένοι. Δεν υπάρχει έλεος. Οι μόνοι που είναι σίγουροι για τον εαυτό τους είναι ο κομπιναδόροι».
Είχα συλλέξει σε βινύλιο σχεδόν όλους τους δίσκους του , διάβαζα ότι είχε σχέση μ’ εκείνον στα περιοδικά και τις εφημερίδες , αγόραζα τα βιβλία του κι όμως μέχρι τις αρχές του ’90 δεν είχα δει ποτέ μια φωτογραφία του δημοσιευμένη. Ωστόσο τον Οκτώβριο του 1986 τον είδα από κοντά στο studio Polysound . Έπειτα συστεγαστήκαμε σε δυο δίσκους της Γλυκερίας. Παρ’ όλα αυτά ένιωθα πάντα δέος όταν μιλούσα μαζί του. Κρατάω σε ιδιαίτερη θέση στη βιβλιοθήκη μου και κυρίως στην καρδιά μου τις γλυκύτατες αφιερώσεις του στα βιβλία του(ποιητικές συλλογές & μυθιστορήματα) που κατά καιρούς μου δώριζε. Από τις μεγάλες χαρές μου ήταν κάποια χειμωνιάτικα βράδια που είχε όρεξη για κουβέντα και από τις συζητήσεις γνώριζα καινούργια πράγματα που άγγιζαν την ιστορική λεπτομέρεια!!!
Ο Μάνος Ελευθερίου λοιπόν δεν ήταν φίλος μου με την κυριολεκτική έννοια , δεν ήταν ομοτράπεζός μου σε επίπεδο καθημερινότητας ήταν απλά μέντοράς μου από την εφηβεία μου, που τον ζωγράφιζα ‘’ερήμην του’’ μέσα από τις στροφές των τραγουδιών του, μέχρι το τελευταίο τηλεφώνημά μας, λίγες μέρες πριν μπει στη ‘’Σωτηρία’’ όπου του εξηγούσα τι σχεδιάζω για τον χειμώνα που μας έρχεται στο Λαύριο.
Σπανίως τον αποκαλούσα Μάνο. Ήταν για μένα ο κύριος Μάνος . Έτσι από σεβασμό. Η ευγένειά του , η φινέτσα του , η γενναιοδωρία του συνηγορούσαν σ’ αυτό. Πάντα κύριος …πάντα Μάνος!!!
Αναστασία Έδεν-Άρης Βλάχος-Μάνος Ελευθερίου-Χρήστος Προμοίρας-Ιανουάριος 2017 στο Λαύριο
Τούτες τις μέρες γράφτηκαν και ακούστηκαν πολλά -και δικαίως υμνητικά- για τον Μάνο Ελευθερίου, για τον βίο και το σημαντικότατο -όντας ευαίσθητος δέκτης και πομπός- πολυδιαβασμένο, πολυτραγουδισμένο και πολυβραβευμένο έργο του οπότε θα σταθώ σε κάποια αποσπάσματα ιδιαιτέρως ανθρώπινα και ουσιαστικά:
Θάνος Μικρούτσικος – Μουσικοσυνθέτης:
«Πουλί και κυνηγός…»
Ένας από τους πιο σπουδαίους ανθρώπους της ελληνικής τέχνης τα τελευταία 50 χρόνια. Με τα κείμενά του πλούτισε την ελληνική λογοτεχνία, με τα ποιήματα και τους στίχους του συνέβαλε καθοριστικά στη διαχρονία του ελληνικού τραγουδιού εκφράζοντας τον καθένα από μας αλλά και όλους μαζί, όπως λίγοι το έκαναν στο παρελθόν κι ελάχιστοι θα το κάνουν στο μέλλον.
Με το «Τρένο για την Κατερίνη», το «Σεργιάνι μας στον κόσμο» με τα «Λόγια και τα χρόνια τα χαμένα» με τη «Δίκοπη ζωή» και τόσα άλλα ταξιδεύει πια ως ένας άλλος «Αμλετ» στη Σελήνη. Θα θυμάμαι για πάντα, Μάνο, τις εξομολογήσεις μας στο τελευταίο μας τηλεφώνημα πριν από λίγες μέρες. Θα τις κρατώ καλά φυλαγμένες ανάμεσα στα πολύτιμα της ζωής μου, Μάνο μου, γλυκέ μου Μάνο, που είσαι πια «πουλί και κυνηγός στις μαύρες λαγκαδιές του Παραδείσου».
Ο Θάνος Μικρούτσικος έχει μελοποιήσει στίχους του Μάνου Ελευθερίου στον κύκλο «Τροπάρια για φονιάδες» (1977), με ερμηνευτές τη Μαρία Δημητριάδη και τον Γιώργο Μεράντζα.
Στέλιος Ελληνιάδης- Συγγραφέας- Ραδιοφωνικός παραγωγός:
«Μάνος Ελευθερίου: Από τη φουρνιά που δεν εκποίησε την ψυχή της για τριάντα αργύρια»
«Ο Μάνος Ελευθερίου, αυτός ο λεπτεπίλεπτος άνθρωπος, πέρασε μέσα από τη σόου μπίζνες, από τα συγκροτήματα Τύπου, από τους εκδοτικούς οίκους και ανάμεσα στους δημοφιλείς αστέρες του τραγουδιού, ανέγγιχτος και αδιάβροχος. Είχε ένα αόρατο πέπλο άμυνας γύρω του. Σχολίαζε, διόρθωνε ή μαλάκωνε το τραχύ περιβάλλον με τα γραπτά του. Κέρδιζε χώρο για τον ίδιο και για όσους τον αναζητούσαν. Εκτιμούσε τον Μάρκο και τον Ζαμπέτα, αγαπούσε την Κάκια Μένδρη και τη Φλέρη Νταντωνάκη. Και πολλούς άλλους. Δεν ήταν μίζερα ανταγωνιστικός. Ήταν καλόγουστος και φίνος. Δεν ήθελε να γίνει κάτι άλλο, απολάμβανε αυτό που ήταν, αγαπούσε αυτό με το οποίο καταπιανόταν, κράτησε τη Σύρο ζεστά μέσα του και φώτιζε τις πιο όμορφες πνευματικές γωνιές της, περπατούσε στους δρόμους των Εξαρχείων και μετέπλαθε τους σφυγμούς της πόλης και τις αγωνίες των συμπολιτών του σε αφηγήματα, ποιήματα και τραγούδια. Ο Μάνος είχε επίγνωση της σημασίας να κρατήσει τον εσωτερικό του πυρήνα αμαγάριστο.»
ΕΙΝΑΙ ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ…ΤΙ ΘΑΡΡΕΙΣ….
«Οταν γράφει κανείς, δεν νιώθει κανένα είδος ελευθερίας. Είτε είσαι σπουδαίος, είτε μέτριος, είτε “ανύπαρκτος”, η αρρώστια παραμονεύει και σε χτυπάει. Το στομάχι σου καίγεται, τα χέρια σου τρέμουν, οι ταχυπαλμίες στήνουν χορό. Εκτός και αν είσαι τελείως αναίσθητος και τα καταφέρνεις. Η διαδικασία της γραφής είναι παντού η ίδια. Αλλάζει μόνο η μορφή του κειμένου. Οταν τελειώσεις, δίνεις τον τίτλο και το πετάς στην “αιωνιότητα”… Από εκεί και πέρα σε περιμένουν άλλες στενοχώριες. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα…»
Αυτά έλεγε στην «Εφημερίδα των Συντακτών» για την περιπέτεια της γραφής ο πολυγραφότατος Μάνος Ελευθερίου πέρσι τον Νοέμβριο.
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ
Γεννήθηκε το 1938 στη Σύρο και ήταν γιος ναυτικού. Σε ηλικία 14 ετών έρχεται με την οικογένειά του στην Αθήνα και τα πρώτα εφτά χρόνια κατοικούν στο Χαλάνδρι. Το 1960 μετακομίζουν οικογενειακώς στο Νέο Ψυχικό.
Θα εργαστεί στις εκδόσεις του Reader’s digest από το 1963 έως το 1980, απ’ όπου και θα συνταξιοδοτηθεί, αλλά παράλληλα με τη δουλειά του γράφει, γράφει ασταμάτητα.
Η πρώτη του επαφή με την ποίηση και τη λογοτεχνία γίνεται στην παιδική ηλικία, συνεχίζεται στα χρόνια του Γυμνασίου αλλά και στη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας, όπου εκεί αρχίζει δειλά και να γράφει. Σκαρώνει τους πρώτους του στίχους, ανάμεσά τους και το τραγούδι «Το τρένο φεύγει στις οχτώ» που αργότερα μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης.
Μετά το Γυμνάσιο γράφεται στο τμήμα Θεάτρου της Σχολής Σταυράκου αλλά και στη Σχολή του Καρόλου Κουν, την οποία εγκαταλείπει το 1957 χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Δεν τον ενδιαφέρει να γίνει ηθοποιός, θέλει όμως να γνωρίσει το θέατρο καθώς αυτό που επιθυμεί είναι να γράψει για το θέατρο. Γι’ αυτό άλλωστε παρακολουθεί ως ακροατής και τη Σχολή του Εθνικού Θεάτρου για δύο χρόνια. Δίνει μάλιστα και στίχους του στον τότε διευθυντή της Σχολής, τον Αγγελο Τερζάκη, ο οποίος τους διαβάζει και τον ενθαρρύνει να συνεχίσει να γράφει.
Το 1962 σε ηλικία μόλις 24 ετών δημοσιεύει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Συνοικισμός» και δύο χρόνια αργότερα κυκλοφορούν τα δύο πρώτα βιβλία του με διηγήματα «Το διευθυντήριο» και «Η σφαγή».
Το 1964 παρουσιάζεται στην ελληνική δισκογραφία. Συνεργάζεται με τον συνθέτη Χρήστο Λεοντή καθώς και τον Μίκη Θεοδωράκη (1967), συνεργασία όμως που διακόπτεται λόγω της δικτατορίας και τα συγκεκριμένα τραγούδια θα κυκλοφορήσουν τελικά το 1970 στο Παρίσι. Επόμενοι μεγάλοι σταθμοί είναι ο «Αγιος Φεβρουάριος» το 1971 με τον Δήμο Μούτση και ο δίσκος «Θητεία» με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, του οποίου η ηχογράφηση αρχίζει το Νοέμβριο του 1973, διακόπτεται λόγω των γεγονότων του Πολυτεχνείου και τελικά κυκλοφορούν το 1974 στη μεταπολίτευση.
Ο Μάνος Ελευθερίου θα συνεργαστεί με όλους σχεδόν τους Ελληνες συνθέτες: Δήμο Μούτση, Γιάννη Μαρκόπουλο, Μίκη Θεοδωράκη, Γιάννη Σπανό, Σταύρο Κουγιουμτζή, Θάνο Μικρούτσικο, Σταύρο Ξαρχάκο, Μάνο Χατζιδάκι, Γιώργο Ζαμπέτα, Σταμάτη Κραουνάκη, Διονύση Τσακνή, Χρήστο Λεοντή, Γιώργο Χατζηνάσιο, Ηλία Ανδριόπουλο, Λουκιανό Κηλαηδόνη, Θανάση Γκαϊφύλλια, Χρήστο Νικολόπουλο, Αντώνη Βαρδή ,Στέλιο Φωτιάδη, Λαυρέντη Μαχαιρίτσα, Γιώργο Ανδρέου, Διονύση Τσακνή, Άρη Βλάχο κ.α.
Και δεν σταματάει να γράφει. Ανάμεσα στα βιβλία που εκδίδει είναι το «Μαύρα μάτια» για τον Μάρκο Βαμβακάρη και τη συριανή κοινωνία στα χρόνια 1905-1920. Κι άλλα όπως «Ο νοητός λύκος», «Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του προφήτη Ελισσαίου», «Βλέμματα από την Ελλάδα», «Παραμονή Πρωτοχρονιάς», «Η πόρτα της Πηνελόπης», «Το νεκρό καφενείο», «Ενα καράβι, καραβάκι…», «Είναι αρρώστια τα τραγούδια», «Η γάτα που ήθελε να γίνει πουλί», «Του Γενάρη το φεγγάρι», «Ενα καράβι μια φορά», «Αναμνήσεις από την Οπερα», «Το μυστικό πηγάδι», «Μαθήματα μουσικής/Τα ξόρκια», «Τα όρια του μύθου».
Το 1994 εκδίδεται η πρώτη του νουβέλα με τίτλο «Το άγγιγμα του χρόνου». Το 2004 δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο «Ο καιρός των χρυσανθέμων», το οποίο τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας το 2005. Το 2006 κυκλοφορεί το μυθιστόρημα «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» (εκδόσεις Μεταίχμιο) για την ηθοποιό Ελένη Παπαδάκη, που εκτελέστηκε από το ΕΑΜ. Και ακολουθούν «Ανθρωπος στο πηγάδι» το 2008, «Πριν απ’ το ηλιοβασίλεμα» το 2011, «Φαρμακείον εκστρατείας» το 2016, όλα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, που το 2013 συγκέντρωσε σε έναν τόμο με τίτλο «Τα λόγια και τα χρόνια» όλους τους στίχους του.
Παράλληλα γράφει και εικονογραφεί παραμύθια για παιδιά και επιμελείται την έκδοση λευκωμάτων: «Ενθύμιον Σύρας», «Ο ίσκιος της Αθήνας». Και βέβαια τη σημαντική μελέτη του «Το Θέατρο στην Ερμούπολη τον εικοστό αιώνα» (τέσσερις τόμοι). Στη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 αρθρογραφεί και έχει ραδιοφωνικές εκπομπές στον «Αθήνα 9,84» και στο Δεύτερο Πρόγραμμα. Το 2013 βραβεύεται για την συνολική προσφορά του από την Ακαδημία Αθηνών.
Το θέατρο συνάρπαζε τον Μάνο Ελευθερίου, άρχισε να γράφει παράλληλα με τους στίχους από την εποχή όπου υπηρετούσε τη θητεία του, το 1961. Κείμενα που στην πάροδο των χρόνων τα άφηνε στην άκρη. «Καμιά φορά τα διορθώνω» μας είχε πει σε μια συνέντευξή του, «ίσως κάποτε βρουν άλλο δρόμο. Και τα βιβλία ή οι ποιητικές συλλογές απευθύνονται στο κοινό, χωρίς ηθοποιούς και σκηνοθέτες. Είναι ένα μυστικό θέατρο που το παίζει μόνος του ο αναγνώστης. Η επαφή όμως με το κοινό του θεάτρου έχει άλλη μαγεία».
ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ-ΑΡΙΣΤΕΡΑ
«…Το βέβαιο είναι ότι δεν πιστεύω στις πολιτικές αξίες». Ωστόσο: «Είμαι αριστερός, χωρίς να έχω σχέση με τους αριστερούς. Ηταν κάποτε να γραφτώ στους Λαμπράκηδες, αλλά ξέφυγα. Παραμένω αριστερός και δεν μπορεί κανένας να μου το πάρει, όπως δεν μπορεί να μου πάρει τ’ όνομά μου». «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» (22 Σεπτεμβρίου 1992-Συνέντευξη στον Δημήτρη Γκιώνη).
Πολιτική ήθελε την κηδεία του ο Μάνος Ελευθερίου και την αποτέφρωση της σορού του. Το πρώτο είναι πλέον εφικτό, το δεύτερο όμως σκοντάφτει στην αντίθεση, κυρίως, της Εκκλησίας, που δεν επιτρέπει (ούτε) τη διαχείριση του τέλους μας. Και άντε στη Βουλγαρία, που είναι πιο ανεκτική. Εν τω μεταξύ, καθώς μαθαίνω, η υπουργός Πολιτισμού πρότεινε στην οικογένεια του Μάνου η κηδεία του να γίνει δημοσία δαπάνη, πράγμα που συνάντησε την άρνησή της, καθώς θα ερχόταν σε αντίθεση με τις απόψεις του. «Εφυγε» όπως ήθελε.
Μάνος Ελευθερίου –Κώστας Πόγκας : Στο Λαύριο(Μηχανουργείο) –Μάιος 2017
Ο ΜΑΝΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΣΤΟ ΛΑΥΡΙΟ
Δύο φορές συμμετείχε ο Μάνος Ελευθερίου σε εκδηλώσεις στο Λαύριο η πρώτη στη Μουσική παράσταση του Ε.Ε.Ο.Λ. στο Τεχνολογικό & Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου στις 18 -1-17 και η δεύτερη στις 3 Μαίου του ιδίου έτους στην παρουσίαση του βιβλίου του Γιώργου Ιατρού -τον οποίο πολύ εκτιμούσε-«Μεσόγεια(Το χαμένο περιβόλι της Αττικής)»
Κλείνοντας θα ήθελα να καταγραφεί το κείμενο της αναμνηστικής πλακέτας που έγραψα για την εκδήλωση αφιέρωμα στον Μάνο Ελευθερίου του Επιμορφωτικού & Εκδρομικού Ομίλου Λαυρίου σε συνεργασία με τον Δήμο Λαυρεωτικής .Βασίστηκε στην μουσική παράσταση «Αυτά τα χείλια» με τη συμμετοχή του ποιητή στη απαγγελία , της Αναστασίας Έδεν στο τραγούδι και την μουσική επιμέλεια του Άρη Βλάχου. Στην εκδήλωση συμμετείχαν η Μικτή Χορωδία του Ε.Ε.Ο.Λ. (Διευθυνση Δημήτρης Παπαδημητρίου) και η παιδική χορωδία του «Περίκλυτου Ωδείου»(Διεύθυνση Άννα Τεμπερικίδη).
Έγραφε λοιπόν η πλακέτα:
«Για τα μαλαματένια λόγια , στους μπαξέδες
Για τα παραπονεμένα λόγια των τραγουδιών
Για όλα που δεν τολμούν τα χείλη
Χρόνια μετά και κάτω απ’ τη μαρκίζα»
Κύριε Μάνο γεια και χαρά σου… δεν ξέρω πόσο έντονα θα σε σκέπτομαι … Το βέβαιο είναι πως θα σε τραγουδώ όσο θα υπάρχω…
ΥΓ. Όσο για το γλυκό του κουταλιού από το Κολιάκι . Ίσως εγώ να άργησα να το φέρω – Ίσως κι εσύ να έφυγες απροειδοποίητα …
Λαύριο: 18 Ιανουαρίου 2018-Χρήστος Προμοίρας –Άρης Βλάχος –Μάνος Ελευθερίου-Αναστασία Έδεν στην παράσταση «Αυτά τα χείλη» που διοργάνωσε ο
Ε.Ε.Ο.Λ. & ο Δήμος Λαυρεωτικής
Μετά την εκδήλωση δείπνο με τον Δήμαρχο Δημήτρη Λουκά , τους καλλιτέχνες και το Δ.Σ. του Ομίλου στο REMEZZO στο Λαύριο.
Πηγές :Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Εφημερίδα των συντακτών, Δρόμος της Αριστεράς, Τα Νέα, Αρχείο Ε.Ε.Ο.Λ., Αρχείο Χρήστου Προμοίρα.
Ευχαριστούμε το Lavriaki gr για την φιλοξενία.
