Ομιλία Γιώργου Ν. Δερμάτη στην εκδήλωση για τη Γαλλική Σκάλα

Η ομιλία του Γιώργου Ν. Δερμάτη, Δρος Ιστορίας, μέλους της πολυπληθούς Ομάδας των επιστημόνων που συγκρότησε το Ε.Μ. Πολυτεχνείο μετά από Προγραμματική Σύμβαση με τον Δήμο Λαυρεωτικής για τη Μελέτη και την Αποκατάσταση της Γαλλικής Σκάλας Μεταλλείων Λαυρίου, η οποία παρουσιάσθηκε από καθηγητές του Ε.Μ.Π. σε εκδήλωση την Παρασκευή, 25/1/2019,  στο Μηχανουργείο-Λιμάνι

Διοργανωτές: Περιφέρεια Αττικής, Δήμος Λαυρεωτικής, Ε.Μ. Πολυτεχνείο, Οργανισμός Λιμένος Λαυρίου Α.Ε., Εταιρεία Μελετών Λαυρεωτικής

Κυρίες και κύριοι,

Το λιμάνι των Εργαστηρίων του Λαυρίου είχε κρατήσει την αρχαία ονομασία του και με την αναγέννησή του, προς τα μέσα του 19^ου αι., ήταν βιομηχανικό, εμπορικό και επιβατικό. Η Γαλλική Σκάλα, όπως και η Ελληνική Σκάλα, η οποία δεν σώζεται, πραγματικά και σημειολογικά συνέδεαν, μέσω των ατμοπλοίων, τις εταιρείες και το Λαύριο με τον εξωτερικό χώρο, με τα λιμάνια της Μεσογείου και της Ευρώπης.

Απ’ αυτές τις Σκάλες εξάγονταν στην Ευρώπη τα προϊόντα των εταιρειών, μεταλλικός αργυρούχος μόλυβδος, μεταλλεύματα εμπλουτισμένα, πυρωμένη ψευδαργυρούχος καλαμίνα, μπλέντα-θειούχος ψευδάργυρος, σιδηρούχα και σιδηρομαγγανιούχα. Εισάγονταν από την Ευρώπη η καύσιμη ύλη των γαιανθράκων και κωκ για τις πολυπληθείς και πολυειδείς καμίνους των εταιρειών του Λαυρίου, επίσης μηχανήματα και διάφορα υλικά, αλλά και μεταλλεύματα. Στην ακμή των έργων αναφέρουμε ενδεικτικά ότι κατά το 1888 τα ατμόπλοια που κατέπλεαν ανέρχονταν σε 120 για να φθάσουν το 1899 τα 231. Και απ’ την κίνηση των 40.000 τόνν. της δεκαετίας του 1860 θα έχουμε 450.000 τόνν. το 1899, η δε χωρητικότητα των ατμοπλοίων, που ελλιμενίζονταν, ανερχόταν μέχρι και τους 6.000 τόν.

Η Γαλλική Σκάλα άρχισε να κατασκευάζεται το 1887 και ολοκληρώθηκε το 1888. Κατασκευάστρια εταιρεία η Société Anonyme des Anciens Établissements Cail, (Ανώνυμη Εταιρεία Παλαιών Εγκαταστάσεων Cail) που έδρευε στο Παρίσι, ιδρυθείσα το 1883, μετεξέλιξη της αρχικής Jean François Cail,  όπως ήταν το όνομα του ιδρυτή της και πρωτοπόρου της γαλλικής βιομηχανίας στον τομέα των μηχανικών κατασκευών, των σιδηροδρόμων και των μεταλλικών γεφυρών. Λόγω αυτής της προσφοράς το όνομα του Jean François Cail είναι μεταξύ των 72 ονομάτων που έχουν χαραχτεί στο Πύργο του Eiffel, σ’ αυτό το μνημείο της γαλλικής βιομηχανικής επανάστασης. Η  Société Anonyme des Anciens Établissements Cail είχε συμβάλει-όπως και άλλες εταιρείες- στην κατασκευή του Πύργου εμβλήματος του Παρισιού και της Γαλλίας (διάρκεια κατασκευής 1887-1889) και είναι η ίδια εταιρεία, όπως είπαμε, που κατασκεύασε και τη Σκάλα του Λαυρίου, πολλά απ’ αυτά τα μηχανολογικά σχέδιά της φυλάσσονται στο Αρχείο της Εταιρείας Μελετών Λαυρεωτικής. Χαρακτηριστική είναι, επί προσθέτως, η μνεία, την οποία εντόπισε ο συμπολίτης μας Αρ. Κανατούρης,  του  Προέδρου της «Εταιρείας των Πολιτικών Μηχανικών», κατά τη συνεδρίαση της 4^ης Ιανουαρίου 1889, του ίδιου του Gustave Eiffel: «Η εταιρεία Cail κατασκεύασε πρόσφατα για την Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου μια μεταλλική αποβάθρα στα Εργαστήρια». Και βεβαίως μπορούμε να φαντασθούμε την αξία των κορυφαίων Ελλήνων μηχανικών, που διηύθυναν τα μεταλλευτικά και μεταλλουργικά έργα του Λαυρίου επί δεκαετίες και αναμετρήθηκαν με την πρωτοπορία της γαλλικής τεχνογνωσίας, αναφέρομαι στον Α. Κορδέλλα, στον Φ. Νέγρη, στον Κ. Κονοφάγο.

Η Γαλλική Σκάλα αποτελούσε μέρος, το μεγαλύτερο και σημαντικότερο, ενός ολόκληρου συγκροτήματος, μιας λιμενικής ενότητας. Διέθετε δύο περιστρεφόμενους γερανούς στο  άκρο της, φορτωτικής ικανότητας 1.000 τόνων ημερησίως ο καθένας. Με τη Σκάλα συνδέονταν και οι ναυτικοί του Λαυρίου που έφευγαν για τα λιμάνια της Ευρώπης με το μετάλλευμα και τις χελώνες του μολύβδου  και έρχονταν πίσω με τα ατμόπλοια γεμάτα κωκ. O Παναγιώτης Γούργιας, παλαιός Λαυριώτης (1917-1996), μάς έχει δώσει εξαιρετικές «σκουριασμένες εικόνες», όπως χαρακτηρίζει τα βιωματικά κείμενά του-χρήσιμα στην αστική λαογραφία- που περιγράφουν, μεταξύ άλλων, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, τη Γαλλική Σκάλα, το λιμάνι, και την γύρω απ’ αυτά εργασιακή ζωή:

 «Πρώτη εικόνα που μου ήρθε στο νου… ήταν η Γαλλική Σκάλα… Με το “Μπαούλο”, το μεγάλο φορτηγό πλοίο μεταφοράς μεταλλευμάτων, με τις φαρδιές κοιλιές του, αραγμένο κάθετα μπροστά στη σκάλα. Με τα βαγονάκια-σέσουλες να πηγαινοέρχονται τσουλώντας στις ντεκοβίλ γραμμές, πάνω στη σκάλα και ν’ αδειάζουν τον ορυκτό πλούτο της Λαυρεωτικής στ’ αμπάρια του βαποριού.

Προορισμός: Μασσαλία, το Λίβερπουλ, το Ρότερνταμ ή κάποιο άλλο λιμάνι της Ευρώπης.

Στο γύρισμά του το  “Μπαούλο” ξεφόρτωνε στην ίδια πάντα θέση της σκάλας, κάρβουνο “κωκ” που είχε φορτώσει στο Κάρδιφ ή σε κάποιο άλλο Αγγλικό λιμάνι…..Πόσοι παληοί Λαυριώτες και κυρίως νέα παιδιά της γενιάς μας δουλέψανε στη Γαλλική Σκάλα τα χρόνια εκείνα. Για ένα ψευτομεροκάματο και δεν ξενυχτήσανε δουλεύοντας υπερωρίες για ν’ αβγατίσουνε το μεροκάματο, να τα βγάλουνε πέρα, μέχρι να ξανάρθη το “Μπαούλο” να ξαναπιάσουν δουλειά!

Όλοι αυτοί γυρίζανε στα σπίτια τους, όταν τελείωνε η δουλειά, με την καρβουνόσκονη ή την σκόνη του μεταλλείου στα σωθικά τους και κολλημένη στο σώμα τους και στα ρούχα τους. Σωστοί αραπάδες. Πόσοι δεν περίμεναν στις στροφές του τρένου, εκεί πίσω στη διαδρομή από την Ελενίτσα (γνωστή και ως Νησάκι) μέχρι του Τσιριγώτη, για να μαζέψουν τα κομμάτια του κωκ που πέφτανε από τα βαγόνια; Τους ήταν τόσο αναγκαία για να ζεστάνουν όλη την οικογένεια τις υγρές και παγερές μέρες του χειμώνα.!»

Η Γαλλική Σκάλα είναι η συνολική ιστορία της, η τεχνική- κατασκευαστική, λιμενική, οικονομική, εμπορική, κοινωνική,  εργασιακή, όπως αναφέρθηκε, αλλά και η απεργιακή. Χαρακτηριστική είναι αναφορά στον τύπο της εποχής κατά την μεγάλη απεργία του 1929, όταν οι απεργοί εμπόδισαν τους απεργοσπάστες, που είχαν μεταφερθεί από τον Πειραιά για να ξεφορτώσουν το κάρβουνο στη Σκάλα: «…Οι συγκεντρωθέντες ανερχόμενοι εις 3 χιλιάδας, εν μέσω ζωηρών ζητωκραυγών, προηγουμένων των γυναικοπαίδων μετέβησαν εις την προκυμαίαν, όπως απαγορεύσουν εις τους μεταφερθέντας υπό του εφοπλιστή Βλάση 35 απεργοσπάστες την ανάληψιν εργασίας προς εκφόρτωσιν των εν τω λιμένι ναυλοχούντων πλοίων…Αστυνομική δύναμις επετέθη δια των υποκοπάνων εναντίον  των συγκεντρωμένων…Εκ της γενομένης συμπλοκής ετραυματίσθησαν άνω των 30 απεργών. Ο ηρωϊσμός των εργατριών υπήρξεν πρωτοφανής…. Οι απεργοσπάσται τρομοκρατηθέντες εδήλωσαν ότι θα αναχωρήσουν εκ Λαυρίου, εζητωκραύγαζον δε υπέρ των απεργών…Εκ των εργατριών ετραυματίσθησαν 15 μεταξύ των οποίων είνε αι εργάτριαι Πασχαλιά Κάρλη, Κατίνα Κόλλια σοβαρώς, Αλεξάνδρα Ρουμπάνη, Παναγιώτα Σαφάκη, Παναγιώτα Κακούλη, Ζαχαρούλα Χαροκόπου, Ντίνα Μπερκιάτη, Ευαγγελία Κανέλη, Ελένη, Βασιλική και Φωτεινή Τσίκλου, Μαριγώ Σκόνδρα, Μπότα Καζούρη, Αγγελική Πλουμίδη, Ζωή Μαρ[κ]ομιχάλη…» Γνωστές μας, σημερινές οικογένειες από τη συνοικία της Νεάπολης, τα Μανιάτικα, το Νυχτοχώρι.

Η Γαλλική Σκάλα απηχεί το πνεύμα και την αισθητική της βιομηχανικής Ευρώπης του 19^ου αι. Aποτελεί ένα βιωμένο μνημείο και εγγεγραμμένο στη λαυρεωτική συνείδηση, πολύ πριν την καθιέρωση της επιστήμης της βιομηχανικής αρχαιολογίας, λόγω της βιομηχανικής κουλτούρας των κατοίκων. Ήδη εν πλήρει λειτουργία είχε «ενταχθεί» και στην ψυχαγωγία της πόλης, αφού ήταν τόπος κολύμβησης των Λαυριωτών και σε μόνιμο «διάλογο» με όσους έκαναν βόλτες στο λιμάνι, οι δε παλαίμαχοι εργάτες σύχναζαν εκεί με την ωραία αποστασιοποίησή τους από τους παλαιότερους κόπους τους. Η σωτηρία και η αποκατάσταση της Γαλλικής Σκάλας είναι όρος για την ταυτότητα του τόπου, είναι το σήμα του, το πραγματικό σύμβολό του. Από τα μνημεία του Λαυρίου είναι εκείνο που οι καλλιτέχνες έχουν ζωγραφίσει περισσότερο.

Η νεωτερικότητα του Λαυρίου, η ιστορική του αυτοπεποίθηση, το συνεχές της τεχνολογίας εξηγούν τη  συμμαχία του με το Ε.Μ. Πολυτεχνείο, που είναι στρατηγικής σημασίας. Αναφέρθηκε, προηγουμένως, ο κ. Αντιπρύτανης, θα μιλήσουν και οι επόμενοι κ. καθηγητές, ότι το έργο της συνολικής μελέτης για την αποκατάσταση της Γαλλικής Σκάλας ήταν πολύ δύσκολο, ανεφύησαν προβλήματα πρωτόγνωρα, για τα οποία δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις από την βιβλιογραφία. Η δουλειά που παρήχθη πράγματι είναι πρωτότυπη, πρότυπη και πρωτοποριακή, ώστε στη συνέχεια να υπάρξει η αποκατάσταση και η λειτουργική χρήση αυτού του μνημείου του Λαυρίου. Εκπονήθηκε ένα έργο, ένα corpus 700 σελίδων. Απ’ αυτήν την άποψη, αντικειμενικά, είναι έκφραση πολιτικής ωριμότητας της Δημοτικής Αρχής να αναθέσει την εν λόγω μελέτη στο Ε.Μ. Πολυτεχνείο, σ’ αυτήν τη συμπαγή δομή που είναι στην αιχμή της τεχνογνωσίας και επίσης έκφραση σταθερής πολιτικής βούλησης της Περιφέρειας Αττικής να εντάξει στον προϋπολογισμό της το ίδιο το έργο της αποκατάστασης. Η επιστήμη και η πολιτική ευθύνη συναντά εδώ τη συλλογική συνείδηση και το συλλογικό βίωμα. Γενικότερα η έρευνα για την τεχνολογία είναι μέρος του διωνύμου έρευνας και τεχνολογίας, ως αναπτυξιακής ανάγκης στην οικονομία της γνώσης, και αυτό είναι το προνομιακό πεδίο των νέων μας, ο ζωτικός τους χώρος για την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας μας.

Κυρίες και κύριοι,

δεν υπάρχει Λαυριώτης, που να μην θεωρεί τη Γαλλική Σκάλα κομμάτι της ψυχής του∙ αυτό το αγαπημένο μνημείο και από τις νέες γενιές. Είναι ένα ορατό παράδειγμα το πώς μια τεχνική ιδέα παίρνει υλική υπόσταση για να εξυπηρετήσει την παραγωγή και ταυτόχρονα γίνεται διαχρονική ιδέα, δηλαδή σύμβολο. Σήμερα η κοινωνία του Λαυρίου είναι αδιανόητο να φαντασθεί το λιμάνι χωρίς την ύπαρξή της, ζει μαζί της. Αν κατέρρεε η Γαλλική Σκάλα και καταστρεφόταν θα ήταν σαν να χάναμε την ψυχή μας και πώς μπορεί να ζήσει μια πόλη χωρίς την ψυχή της, χωρίς τη μνήμη της;

Η Γαλλική Σκάλα είναι τεχνολογία και τέχνη, οι σιδερένιες κολόνες της κρατάνε ζωντανό το βιομηχανικό πνεύμα της πόλης, είναι το μεροκάματο, ο ιστορικός καημός κι η περηφάνια της, η δρώσα μνήμη.

Γιατί, ναι, τελικά η Γαλλική Σκάλα είμαστε εμείς, έχει γίνει Λαυρεωτική Σκάλα.

Σας ευχαριστώ πολύ.