Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024
Lavriaki.gr
ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΕΣΚερατέαΤΟΠΙΚΑ ΝΕΑ

Ηρώο Κερατέας Αττικής. Ένα γνωστό-άγνωστο κορυφαίο μνημείο

Η λέξη «Αλήθεια» προέρχεται από το στερητικό α- και τη λέξη λήθη (λησμονιά). Συνεπώς αλήθεια είναι ότι αντέχει στο χρόνο. Με βροχές, με χιόνια, με ήλιο πάντα εκεί. Υπάρχουν, λοιπόν, κάποια πράγματα, μνημεία, που είναι πάντα εκεί, τιμητές των χαμένων ηρώων της πατρίδας. Ένα τέτοιο είναι το Ηρώο της Κερατέας Αττικής. Ένα γνωστό αλλά και άγνωστο μνημείο μπροστά στα μάτια μας. Το Ηρώο αυτό ισοδυναμεί με το συλλογικό αντίδωρο των κατοίκων της περιοχής στους ήρωες της.

Ιστορικά κάθε Ηρώον ήταν ιερό αφιερωμένο σε αρχαίο Έλληνα ή Ρωμαίο ήρωα, για την μνημόνευση ή τη λατρεία του ήρωα. Η λατρεία Ηρώων ήταν εκτεταμένη και διαδεδομένη στους Ρωμαίους και στους Έλληνες. Οι Ήρωες έπαιζαν πάντα κεντρικό ρόλο στην ζωή της πόλεως, προσδίδοντας μια συλλογική ταυτότητα για τους κατοίκους της. Η λατρεία του Ήρωα συνήθως επικεντρωνόταν γύρω από το Ηρώο. Έτσι, κατά μία έννοια πιστευόταν ότι ο Ήρωας συνέχιζε να ζει. Θεωρούνταν ότι συμμετείχε στις γιορτές της πόλης. Επίσης, ήταν οι Έλληνες οι πρώτοι που κατασκεύασαν μνημεία για πολεμιστές που έπεσαν στο πεδίο της μάχης υπέρ πατρίδος. Στην σύγχρονη εποχή, το Ηρώο είναι το μνημείο που συνήθως αφιερώνεται στους πεσόντες πολέμου.

Οι Δήμοι και οι Κοινότητες των Μεσογείων και της Λαυρεωτικής, όπως άλλωστε και όλα τα αντίστοιχα μέρη της Ελλάδας, κοσμούνται με  Ηρώα φτιαγμένα  προς τιμήν των τέκνων τους που έπεσαν μαχόμενα κατά τους πολέμους της πατρίδας μας. Τα Ηρώα κατέχουν κεντρική θέση στο κάθε οικιστικό πολεοδομικό σύνολο και έχουν ως κύρια αποστολή την έκφραση της ευγνωμοσύνης του τόπου προς εκείνους που θυσιάστηκαν για την ελευθερία και την διηνεκή υπόμνηση της θυσίας τους.

Ένα τέτοιο είναι το Ηρώο της Κερατέας. Το θαυμάσιο Ηρώο της Κερατέας είναι δημιούργημα του κορυφαίου γλύπτη Γρηγορίου Ζευγώλη. Το μνημείο αυτό είναι ιδιαίτερα αξιόλογο τόσο για τη διδακτική αξία του, αλλά και επειδή είναι ενυπόγραφο έργο του διακεκριμένου γλυπτή, που αντικατοπτρίζει τόσο τις καλλιτεχνικές τάσεις του όσο και τα ιδεώδη γενικότερα της εποχής που τα δημιούργησε. Ο Γρηγόριος Ζευγώλης (1886 –1950) σπούδασε από το 1903 ως το 1908 στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας με δασκάλους το Νικηφόρο Λύτρα στη ζωγραφική και το Γεώργιο Βρούτο στη γλυπτική. Συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Ζυλιάν (AcadémieJulian) κοντά στον Πολ Λαντοβσκί (PaulLandowski) και στη Σχολή Καλών Τεχνών (ÉcoleSupérieure des Beaux-Arts) στο Παρίσι. Ο Ζευγώλης επηρεάστηκε βαθύτατα από τη γλυπτική του Ροντέν και τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα που επικρατούσαν κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη γαλλική πρωτεύουσα. Ο Ζευγώλης ήταν ένας από τους πιο παραγωγικούς Έλληνες γλύπτες της εποχής του Μεσοπολέμου. Μεταξύ άλλων, φιλοτέχνησε τα Ηρώα Κερατέας, Μυτιλήνης  και Γιαννιτσών. Τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης του Ζευγώλη, ήταν η δραματική ένταση, το πάθος των μορφών, ο ιδεαλισμός και οι γλυπτικές επινοήσεις που διακατέχουν την όλη σύνθεση.

Η Κερατέα, λοιπόν, κοσμήθηκε με Ηρώο το 1918. Το μαρμάρινο μνημείο σήμερα βρίσκεται στην πλατεία Ηρώων ή Σχολείου, αρχικά όμως είχε στηθεί στην κεντρική πλατεία, δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Για το μνημείο αυτό ο καταλληλότερος να το περιγράψει είναι ο αείμνηστοςαρχαιολόγοςΕυάγγελος Κακαβογιάννης που αναφέρει ότι «το Ηρώο της Κερατέας, είναι το πιο σύνθετο και το πιο εντυπωσιακό μνημείο του είδους στην περιοχή των Μεσογείων και της Λαυρεωτικής. Αποτελείται από έναν πεσσό που στέκεται σε υψηλό βάθρο και επιστρέφεται με εξέχον κυμάτιο. Στην κορυφή του έχει τοποθετηθεί ένα υψηλό ολόγλυφο τριποδικό αγγείο, διακοσμημένο με ανάγλυφο μαίανδρο, μέσα από το οποίο ξεπηδάει η αέναη φλόγα, το σύμβολο της άσβηστης μνήμης για εκείνους που χάθηκαν. Στην κύρια όψη του πεσσού, και σε έξεργο ανάγλυφο μια γυναικεία φτερωτή μορφή, με λυτά μαλλιά και εξαϋλωμένο πρόσωπο, υψώνει το αριστερό της χέρι προς τον ουρανό, εκεί όπου αναπαύονται οι ψυχές των ηρώων, προσφέροντας μέσα στην παλάμη της φύλλα δάφνης. Είναι ντυμένη μόνο με λεπτό ιμάτιο, το οποίο όμως, καθώς το κορμί τανύζεται προς τα πάνω, πέφτει προς τα κάτω αφήνοντάς το ημίγυμνο. Η ένταση της κίνησης ακολουθείται από την αποκάλυψη του κάλλους. Τα φτερά ανοίγουν ελαφρά και οι άκρες τους βγαίνουν έξω από τον κορμό του πεσσού, λες και θέλουν να βοηθήσουν την ανάταση της μορφής. Η εξαίσια γυναίκα με το δεξί της χέρι προσπαθεί να συγκρατήσει το ένδυμα στο ύψος των μηρών, εκείνο όμως έχει ήδη κολπωθεί γύρω από τους γοφούς και το κάτω μέρος του έχει σχηματίσει έναν πολύπτυχο σωρό ανάμεσα στα πόδια της. Είναι η Δόξα, αυτή που κέρδισαν όσοι έπεσαν για την πατρίδα. Πάνω από το υψωμένο χέρι, μέσα σε ανάγλυφο κύκλο, δύο συμπλεκόμενα Κάππα σημαίνουν Κοινότης Κερατέας, ενώ αριστερά και δεξιά του κύκλου οι χρονολογίες 1912-1913. Στην πρόσοψη του βάθρου η επιγραφή ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΕΝΔΟΞΩΣ ΠΕΣΟΝΤΑΣ 1912-1913 και ο κατάλογος των ονομάτων.

Στη δεξιά και την αριστερή πλευρά του βάθρου εφάπτεται από ένας κάθετος πίνακας με ανάγλυφες παραστάσεις μέσα σε πλαίσιο από κυμάτιο. Αριστερά εικονίζεται ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ από τους Τούρκους το 1821 για την κατατρομοκράτηση των επαναστατημένων ραγιάδων. Η εικόνα αυτή είναι σχεδόν πιστή γλυπτική αντιγραφή, με μικρές παραλλαγές, μιας γκραβούρας δημοσιευμένης στην «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Πουκεβίλ. Στη μέση δεσπόζει ο Πατριάρχης, που προσεύχεται γαλήνιος και ήδη με το πνεύμα του «…πέραν του κόσμου τούτου», ενώ σύρεται από τους δυνάστες του στην αγχόνη, που υψώνεται στα δεξιά. Η θηλειά κρέμεται ήδη και ο δήμιος τον αναμένει δίπλα στα σύνεργά του. Αριστερά διάφοροι Τούρκοι και κάτω, πεταμένα στο έδαφος, η Μήτρα, η Πατερίτσα και τα άμφια του ιεράρχη. Στην ίδια σκηνή παρατίθενται η βαρβαρότητα και το πνευματικό μεγαλείο της θυσίας.

Στο δεξιό πίνακα ορμητικοί εύζωνοι επιτίθενται σε μια Τουρκική πόλη. Στη μέση ένας εύζωνος καρφώνει με την ξιφολόγχη έναν αντίπαλο, ενώ πίσω του καταφθάνουν άλλοι Έλληνες. Ανάμεσα στα πόδια του το κουφάρι ενός σκοτωμένου εχθρού. Δεξιά ο προμαχώνας του τείχους της πόλης και πάνω του ένα κανόνι. Πιο δίπλα ένας άλλος εχθρός φεύγει πανικόβλητος προς το εσωτερικό, όπου διακρίνονται στο βάθος κτίρια και τζαμιά με μιναρέδες. Η φυγή του υποδηλώνει τη νίκη των επιτιθέμενων. Η σκηνή είναι πολύβουη, θαρρείς πως ακούγονται η κλαγγή των όπλων, οι οιμωγές των νικημένων και οι θριαμβικές φωνές των νικητών.

Οι δύο πίνακες έχουν μεταξύ τους σκόπιμη θεματική αντίθεση, στενή αλληλεξάρτηση και ως σύνολο ένα βαθύτατο συμβολισμό. Από τη μια η σχεδόν αργή τελετουργία της εκτέλεσης, που παρατείνει  μαρτύριο. Από την άλλη οι έντονες κινήσεις της επίθεσης και της φυγής. Ο Πατριάρχης δεν είναι μόνο ο θρησκευτικός, αλλά είναι ταυτόχρονα ο πνευματικός και ο πολιτικός εκπρόσωπος του δουλωμένου έθνους, το οποίο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας δεν είχε άλλη «επίσημη» ηγεσία. Το κατόρθωμα δεξιά δεν δείχνει την άλωση μιας συγκεκριμένης πόλης, αλλά την απελευθέρωση των Τουρκοκρατούμενων Ελληνικών περιοχών. Τα δύο γεγονότα χρονικά απέχουν πολύ μεταξύ τους, σαφώς όμως η επίθεση των Ελλήνων είναι η απάντηση στον απαγχονισμό του Πατριάρχη και έτσι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι παρουσιάζονται, όπως και είναι, η συνέχεια της Επανάστασης του 1821.

Η άνω επιφάνεια του κάθε πίνακα καλύπτεται από ένα βαρύ ύφασμα, πάνω στο οποίο απλώνεται, σε όλο το μήκος, ένα κλαδί φοινικιάς. Το άκρο του κάθε κλαδιού που βρίσκεται κοντά στον πεσσό, είναι περασμένο και στηρίζεται μέσα σε ένα ολόγλυφο στεφάνι από φύλλα δάφνης, με αποτέλεσμα το κάθε κλαδί κα έχει ελαφρά ανωφερική κλίση από το άκρο του πίνακα προς το κέντρο. Τα στεφάνια έχουν κι αυτά μια έντονη αντιθετική μεταξύ τους κλίση και κατέχουν περίπου τη θέση της νοητής διχοτόμου της ορθής γωνίας, που σχηματίζεται από την άνω επιφάνεια του πίνακα και από το βάθρο του πεσσού.

Το μνημείο, γενικά, παρουσιάζει μια αδιόρατη τάση προς τα Άνω, προς το Πάνθεο των ηρώων και τον κόσμο των ιδεών. Η βασική μορφή του αποτελείται από μια οριζόντια «γραμμή», που σχηματίζεται από τους πίνακες, και από μια κάθετη (τον πεσσό), που ξεκινάει από τη μέση της προηγούμενης και κατευθύνεται προς τα ύψη. Όλα υπηρετούν και επιτείνουν την άνοδο από τα επίγεια προς τα επουράνια: Το ύψος του πεσσού, που επαυξάνεται με την τοποθέτηση του υψηλού τριποδικού αγγείου στην κορυφή του, το κάθετα ανασηκωμένο χέρι της Δόξας και το αντίστοιχο τάνυσμα του κορμιού της, η στροφή του προσώπου της προς το ζενίθ, ακόμη και το ένδυμά της, που πέφτει προς τα κάτω, για να κάνει με την καθοδική κίνησή του πιο αισθητή την αντίθετη κατεύθυνση. Το περίγραμμα της κύριας όψης του μνημείου διαγράφει αυτή τη γενική ανάταση ακόμη πιο παραστατικά: Από τα άκρα της άνω επιφάνειας των πινάκων ξεκινούν δύο νοητές γραμμές που σχηματίζονται από τα κλαδιά της φοινικιάς και προχωρούν προς τη μέση της σύνθεσης. Στην αρχή είναι σχεδόν οριζόντιες, σταδιακά όμως ανέρχονται ομαλά και καθώς πλησιάζουν προς τις παρειές του πεσσού καμπυλώνονται προς τα άνω και συνεχίζονται από τα μισανοιγμένα φτερά της Δόξας προς το υψωμένο χέρι της, όπου ενώνονται σε μια γραμμή που οδηγεί, με την κορυφή του πεσσού και το τριποδικό αγγείο, κατακόρυφα προς το άπειρο. Αυτές οι νοητές καμπύλες, έτσι καθώς εγγράφονται μέσα στις ορθές γωνίες που ορίζονται από τον πεσσό και τους πίνακες, πλουτίζουν αισθητικά το έργο, επειδή απαλύνουν την αδρότητα που έχει το σχήμα ενός άξονα κάθετου προς το οριζόντιο επίπεδο».

Το Ηρώο Κερατέας αποτελεί το επίκεντρο των εορταστικών εκδηλώσεων εθνικών εορτών με κατάθεση στεφάνων και λουλουδιών σε αυτό. Κάθε φορά που διασχίζουμε την ομώνυμη πλατεία ας του ρίξουμε μια ματιά και ας σκεφτούμε το τι συμβολίζει αλλά και ότι έχουμε μπροστά μας ένα εξαιρετικό έργο τέχνης. Όπως διατείνεται ο JosephCampbell, «ο ιερός σου τόπος είναι εκεί όπου μπορείς να βρεις τον εαυτό σου ξανά και ξανά».

Σπύρος Παπαθανασίου

  1. Το παραπάνω βασίστηκε στο πρωτότυπο άρθρο του Κακαβογιάννη Ευάγγελου με τίτλο «Τα Ηρώα των σημερινών κωμοπόλεων Μεσογείων και Λαυρεωτικής» που παρουσιάστηκε στην Β’ Επιστημονική Συνάντηση της Εταιρείας Μελετών ΝΑ. Αττικής.
  2. Οι φωτογραφίες που παρουσιάζονται είναι από το αρχείο της «Γλυπτοθήκης», της «Χρυσής Τομής Κερατέας» και του Σταύρου Ιατρού.
  3. Κατά την διάρκεια της Κατοχής ο αείμνηστος δάσκαλος Μιχάλης Δελίδης μαζί με τον Παντελή Παππά κατέθεσαν την νύχτα της 24ης Μαρτίου του 1941-42 στεφάνι στο Ηρώο της Κερατέας που βρισκόταν τότε στην κεντρική πλατεία Κερατέας.